ÇerkeslerVikipedi, özgür ansiklopediGezinti kısmına atlaArama kısmına atlaBaşlığın diğer anlamları için Çerkes (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.Bu madde Vikipedi standartlarına uygun değildir. Sayfayı Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. Gerekli düzenleme yapılmadan bu şablon kaldırılmamalıdır. (Kasım 2019)ÇerkeslerCircassian flag.svg Adyghe traditional clothes.jpg Islame-ensemble.jpgÇerkes bayrağı ve geleneksel Çerkes kıyafetleriToplam nüfusdar (Çerkesler) ve geniş (bütün Kuzey Kafkasyalılar) anlamdaÖnemli nüfusa sahip bölgelerTürkiye Türkiye (geniş) 2.000.000[1][2] — 3.000.000[3][4]Rusya Rusya (dar) 712.000[5]Ürdün Ürdün (dar) 170.000[6]Suriye Suriye (geniş) 100.000 (1987)[7][8]Almanya Almanya (geniş) 40.000[9]Libya Libya (geniş) 35.000[10]Irak Irak (geniş) 30.000[11]Amerika Birleşik Devletleri Amerika Birleşik Devletleri (geniş) 25.000[2]İsrail İsrail (dar) 3.595[9]Kosova Kosova (dar) 1.200Ukrayna Ukrayna (dar) 1.010[12]Bulgaristan Bulgaristan (geniş) 573 (1992)[13]Hollanda Hollanda (geniş) 500[9]DillerÇerkes dilleri, Türkçe, Rusça, Arapça, İbraniceDinçoğu Müslüman (Hanefi Sünni), azı Hristiyanİlgili etnik gruplarÇerkesler (Kuzey Kafkasyalılar):birincil: Ubıhlar, Abazalar, Abhazlarikincil: Karaçaylar, Balkarlarüçüncül : Çeçenler ve DağıstanlılarÇerkesler[14], Çerkezler ya da Adığeler (Çerkesçe: Адыгэхэр, Adıǵexer), Kuzey Kafkasya’da, tarihi Çerkesya'da (Çerkezistan) bugün ise Rusya'ya bağlı Adıgey, Karaçay-Çerkes ve Kabardey-Balkar cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı ve Stavropol Krayı'nda yaşayan halk. Kuzeybatı Kafkas dillerinin Adığe-Abhaz grubundan Çerkesçeyi konurlar. Çerkes Soykırımı ardından Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülmüşlerdir ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve Filistin gibi ülkelerde yaşarlar. Dünyada en büyük Çerkes nüfusu anavatanları olan Kafkasya'da değil Türkiye'de bulunmaktadır. Batı Çerkesleri ve Doğu Çerkesleri olmak üzere iki ana kola ayrılan Çerkesler on iki ana boydan oluşurlar. Günümüzde 3 bin kişilik bir Hristiyan topluluk dışında Çerkeslerin tamamına yakını Müslümandır.Çerkes boyları üzerine en eski ve en geniş bilgiyi 1667 yılında Evliya Çelebi vermiştir.[15] Rus İmparatorluğu ile Çerkesler ve Kafkasya İmamlığı arasında Rusların Kafkas Savaşı, Çerkeslerin ise Rus-Kafkas Savaşı (1817–1864) ya da Rus-Çerkes Savaşı (1763–1864) dedikleri savaşlardan[16] sonra Ruslara geçen Çerkes topraklarında yaşayanların büyük bölümü Osmanlı topraklarına tehcir ettirilmiştir. Çerkes Sürgünü ya da Çerkes Soykırımı adı verilen bu olaylar 20 Mayıs 2011 tarihinde Gürcistan parlamentosu tarafından soykırım olarak tanınmıştır.[17]. Türkiye ve diğer diaspora Çerkesleri Kafkasya'dan sürgün edilmeleri tarihini 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü ve Soykırımı Anma Günü olarak kabul etmektedirler.[18][19]
AdlandırmaRusya ve Rusçadaki kullanımı: ISO 639 kodu ady ve kbd olan ve Çerkesçe ortak adıyla anılan dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalılar günümüzde Kafkasya'da idari yönden birbirinden bağımsız üç cumhuriyette (Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar) yaşarlar. Günümüz Rusçasında hepsini için adıgi (Adığeler) terimi kullanılırken, resmî olarak Adıgeyli terimi Adıgey Cumhuriyetindekileri, Çerkes terimi Karaçay-Çerkes'tekileri, Kabardey terimi ise Kabardey-Balkar'dakiler için kullanılmaktadır. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler Rusya'da (ve Rusçadan çeviri yapan dillerde) üç ayrı milliyetmiş (Adıgeyliler, Çerkesler ve Kabardeyler) gibi kabul edilmeye başlanmıştır.[20][21] Karaçay-Çerkes'te Doğu Çerkesçesini konuşanlar kendilerini ifade ederken Adığeler terimi yanında Rusça resmî adlarının uyarlama çevirisi olan Çerkesler (шэрджэсхэр Şercesḫer, черкесхэр Çerkesḫer) terimini de kullanırlar. 27 Temmuz 1922 tarihinde kurulan Krasnodar başkentli Çerkes (Adıgey) Özerk Bölgesi Çerkes milliyetli iken 24 Ağustos 1922 tarihinde Adıgey (Çerkes) Özerk Bölgesi adını alarak Adıgey milliyetli yapılmış ve 3 Ağustos 1928 - 5 Ekim 1990 tarihlerinde Adigey Cumhuriyeti olarak yeniden yapılandırılırken adından da Çerkes nitelemesi çıkarılmış ve 1990 yılında da Maykop başkentli günümüzdeki Adigey Cumhuriyetine dönüşmüştür.Türkiye ve Türkçedeki kullanımı: Kendilerini kendi dillerinde ifade ederken Adığeler/Adıgeler/Adigeler/Adiğeler terimini kullanan bu halk için Türkçede yaygın biçimde Çerkesler/Çerkezler terimi kullanılır. Çerkes adı Türkçede ayrıca bu Çerkeslere komşu olan ve kültürel olarak da yakınlaşan farklı dilleri konuşan (Abazalar ile Abhazlar, İrani dilli Osetler, Türk dilli Karaçaylar ve Balkarlar) gibi halkları da kapsayacak kadar geniş tutulur. Kimilerine göre son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[22][23] Fakat bu sınırlama Türkiye'deki Çerkes kelimesinin içerdiği geniş anlamı yansıtmaz. Zira, günümüzde Rusya Federasyonunda Çerkes/Adığe (Rusça aдыги «Adığeler») terimi her biri ayrı halklar olarak kabul edilen üç Adığe halkını (hepsi de resmî olarak ayrı halklar kabul edilir: aдыгейцы «Adıgeyliler», черкесы «Çerkesler», кабардинцы «Kabardeyler») topluca ifade etmek için kullanılırken, diasporada ise genellikle Çerkes adının kapsamı daha geniştir. Bir kesimin görüşüne göre, Çerkes bütün Kuzey Kafkas halklarının ortak siyasî adıdır ve o yüzden "Çerkes kelimesi ve ulusu tek etniğe (Adığe) indirgenemez ve Çerkesya sadece Adığelerin ülkesi değildir; olmamıştır"[24] Türk Dil Kurumu Çerkez yazımını tercih ederken[25], literatürde daha çok Çerkes yazımını yaygındır.Rusya Çerkesleri: Rusya Federasyonunda resmî kullanımda idarî birimine göre dört ayrı halk olarak kabul edilirler: Adıgeyler (Batı Çerkesleri), Cherkessler (Doğu Çerkesleri), Kabardinler (Doğu Çerkesleri), Şapsuglar (Batı Çerkesleri'nden Şapsığlar).Türkiye Çerkesleri: Çerkes adı Kafkasya'da Çerkesçe denen lehçe grubunun Batı Çerkesçesi ve Doğu Çerkesçesi olmak üzere iki kolunu konuşan Kuzey Kafkasyalıları nitelendirirken, Türkiye'de (ve Osmanlı coğrafyasında) ise bunlar dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar, Balkarlar, Çeçenler ve Dağıstanlılar gibi farklı diller konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için Çerkes/Çerkez adı yaygın biçimde kullanılır. Osmanlı döneminde Karaçaylar için Kara Çerkes (قره چركس), Balkarlar içinse Dağ Çerkes (طاغ چركس) adı da kullanılmıştır.[26]EtimolojiÇerkes adının kökeni hakkında değişik görüşler vardır. Antik Yunanlar, Çerkesya'dan "Siraces" olarak bahsetmişti. Bu ismin, Antikçağ Yunan ve Roma tarihçileri tarafından kaydedilen Kerket halkından geldiği düşünülüyor. Çoğu kişi "Çerkes" isminin Siraces kelimesinden türediğini düşünse de, çeşitli görüşler vardır. Bir görüşe göre, Çerkes adını onlara Orta çağ’da komşu olan Türk halkları vermiştir. Diğer bir görüşe göre ise kökeni Farsçadır. Başka, ve artık geçerliliğini yitiren bir görüşe göre, Çerkes adının etimolojisi Türkçe çeri kelimesi ile kesmek fiilinin emir kipi olan kes ile kurulu olarak açıklamak mümkündür. (Çeri-kes) Bu bir halk etimolojisi örneğidir ve doğruluğu yoktur.Kafkasya’ya yakın coğrafyadaki dillerde isim ‘Çerkes’ olarak yerleşmiştir. Bu dillerden alıntı yapan birçok Batı dilinde de aynı ya da benzerdir (Almanca: Tscherkessen, İngilizce: Circassian, Fransızca: Circassien).Çerkesler kendilerine "Adığe" derler. Bu ismin etimolojisi tartışılsa da, Adığe adının atté ("yükseklik") ve ghéi ("deniz") ile kurulu olduğu ileri sürülür ve dağlar ile deniz arasında yaşayanları belirttiği iddia edilen farazî attéghéi kelimesine dayandırılır. Orijinali Адыгэ olarak yazılan ve Türkçe kaynaklarda beş farklı imlâda (Adıge, Adige, Adiğe, Adıghe, Adığe) rastlanan ismin doğru yazımı, "g (г) harfi Çerkesçe/Adığece kelimelerde ğ, Rusçadan geçen kelimelerde g okunur" kuralı gereği Adığe biçimidir. Komşu halklardan Abazalar-Abhazlar Çerkesleri Azıhua, Osetler ise Kaşgon olarak adlandırır.Rusça'da önceleri Çerkes adı altında bütün Adığe grupları tanımlanırken, Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarında terminoloji değişime uğradı ve kurulan idari birimlere göre adlandırma yapıldı. Adığey’de yaşayan Çerkesler ‘Adıgeyli’ (adıgeyetsı), Karaçay-Çerkesya'da yaşayanlar ‘Çerkes’ (cherkesı), Kabardey-Balkarya'da yaşayanlar ‘Kabardey’ (kabardintsı), Şapsığ Ulusal Bölgesinde ‘Şapsığ’ (şapsugi) adlarıyla Adığelerin alt etnik grupları ilan edildi. Rusçada bugün de kullanılmaya devam eden bu terminolojiye göre ‘Çerkes’ aslında etnik değil, sadece Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Çerkesleri belirten coğrafi bir tanımdır. Dolayısıyla Rusça'da 1920’lerden önceki ve sonraki ‘Çerkes’ terimi farklı anlamlara gelmektedir. Son yıllarda buna karşı eleştiriler artmakta ve tarihi/etnik adlandırmaya dönme eğilimleri artmaktadır.Türkiye’de ise farklı bir karışıklık söz konusudur. Çerkesler dışında Anadolu’da Kafkas göçmeni olarak Abaza, Oset, Çeçen, Karaçay, Dağıstanlı Avar-Lezgi halkları da yaşamaktadır. Yaklaşık 150 yıl önce Osmanlı topraklarına gelen Kuzey Kafkasyalı göçmenlerin büyük çoğunluğunun Çerkes olması; kıyafet, gelenek görenek, dans ve müzik ve benzeri kültür öğelerinin benzerliği gibi nedenlerle diğer Kafkas halkları da bu coğrafyada Çerkes olarak adlandırılmıştır. Anadolu’nun bazı bölgelerinde bu dış algı zamanla içselleştirilmiş ve seçkinler tarafından da siyasi olarak formüle edilmiştir. 1990’larda başlayan bilgilenme ve yeniden kimliklenme sürecinde bu terminoloji de değişmeye ve yerli yerine oturmaya başlamıştır.
AdlandırmaRusya ve Rusçadaki kullanımı: ISO 639 kodu ady ve kbd olan ve Çerkesçe ortak adıyla anılan dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalılar günümüzde Kafkasya'da idari yönden birbirinden bağımsız üç cumhuriyette (Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar) yaşarlar. Günümüz Rusçasında hepsini için adıgi (Adığeler) terimi kullanılırken, resmî olarak Adıgeyli terimi Adıgey Cumhuriyetindekileri, Çerkes terimi Karaçay-Çerkes'tekileri, Kabardey terimi ise Kabardey-Balkar'dakiler için kullanılmaktadır. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler Rusya'da (ve Rusçadan çeviri yapan dillerde) üç ayrı milliyetmiş (Adıgeyliler, Çerkesler ve Kabardeyler) gibi kabul edilmeye başlanmıştır.[20][21] Karaçay-Çerkes'te Doğu Çerkesçesini konuşanlar kendilerini ifade ederken Adığeler terimi yanında Rusça resmî adlarının uyarlama çevirisi olan Çerkesler (шэрджэсхэр Şercesḫer, черкесхэр Çerkesḫer) terimini de kullanırlar. 27 Temmuz 1922 tarihinde kurulan Krasnodar başkentli Çerkes (Adıgey) Özerk Bölgesi Çerkes milliyetli iken 24 Ağustos 1922 tarihinde Adıgey (Çerkes) Özerk Bölgesi adını alarak Adıgey milliyetli yapılmış ve 3 Ağustos 1928 - 5 Ekim 1990 tarihlerinde Adigey Cumhuriyeti olarak yeniden yapılandırılırken adından da Çerkes nitelemesi çıkarılmış ve 1990 yılında da Maykop başkentli günümüzdeki Adigey Cumhuriyetine dönüşmüştür.Türkiye ve Türkçedeki kullanımı: Kendilerini kendi dillerinde ifade ederken Adığeler/Adıgeler/Adigeler/Adiğeler terimini kullanan bu halk için Türkçede yaygın biçimde Çerkesler/Çerkezler terimi kullanılır. Çerkes adı Türkçede ayrıca bu Çerkeslere komşu olan ve kültürel olarak da yakınlaşan farklı dilleri konuşan (Abazalar ile Abhazlar, İrani dilli Osetler, Türk dilli Karaçaylar ve Balkarlar) gibi halkları da kapsayacak kadar geniş tutulur. Kimilerine göre son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[22][23] Fakat bu sınırlama Türkiye'deki Çerkes kelimesinin içerdiği geniş anlamı yansıtmaz. Zira, günümüzde Rusya Federasyonunda Çerkes/Adığe (Rusça aдыги «Adığeler») terimi her biri ayrı halklar olarak kabul edilen üç Adığe halkını (hepsi de resmî olarak ayrı halklar kabul edilir: aдыгейцы «Adıgeyliler», черкесы «Çerkesler», кабардинцы «Kabardeyler») topluca ifade etmek için kullanılırken, diasporada ise genellikle Çerkes adının kapsamı daha geniştir. Bir kesimin görüşüne göre, Çerkes bütün Kuzey Kafkas halklarının ortak siyasî adıdır ve o yüzden "Çerkes kelimesi ve ulusu tek etniğe (Adığe) indirgenemez ve Çerkesya sadece Adığelerin ülkesi değildir; olmamıştır"[24] Türk Dil Kurumu Çerkez yazımını tercih ederken[25], literatürde daha çok Çerkes yazımını yaygındır.Rusya Çerkesleri: Rusya Federasyonunda resmî kullanımda idarî birimine göre dört ayrı halk olarak kabul edilirler: Adıgeyler (Batı Çerkesleri), Cherkessler (Doğu Çerkesleri), Kabardinler (Doğu Çerkesleri), Şapsuglar (Batı Çerkesleri'nden Şapsığlar).Türkiye Çerkesleri: Çerkes adı Kafkasya'da Çerkesçe denen lehçe grubunun Batı Çerkesçesi ve Doğu Çerkesçesi olmak üzere iki kolunu konuşan Kuzey Kafkasyalıları nitelendirirken, Türkiye'de (ve Osmanlı coğrafyasında) ise bunlar dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar, Balkarlar, Çeçenler ve Dağıstanlılar gibi farklı diller konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için Çerkes/Çerkez adı yaygın biçimde kullanılır. Osmanlı döneminde Karaçaylar için Kara Çerkes (قره چركس), Balkarlar içinse Dağ Çerkes (طاغ چركس) adı da kullanılmıştır.[26]EtimolojiÇerkes adının kökeni hakkında değişik görüşler vardır. Antik Yunanlar, Çerkesya'dan "Siraces" olarak bahsetmişti. Bu ismin, Antikçağ Yunan ve Roma tarihçileri tarafından kaydedilen Kerket halkından geldiği düşünülüyor. Çoğu kişi "Çerkes" isminin Siraces kelimesinden türediğini düşünse de, çeşitli görüşler vardır. Bir görüşe göre, Çerkes adını onlara Orta çağ’da komşu olan Türk halkları vermiştir. Diğer bir görüşe göre ise kökeni Farsçadır. Başka, ve artık geçerliliğini yitiren bir görüşe göre, Çerkes adının etimolojisi Türkçe çeri kelimesi ile kesmek fiilinin emir kipi olan kes ile kurulu olarak açıklamak mümkündür. (Çeri-kes) Bu bir halk etimolojisi örneğidir ve doğruluğu yoktur.Kafkasya’ya yakın coğrafyadaki dillerde isim ‘Çerkes’ olarak yerleşmiştir. Bu dillerden alıntı yapan birçok Batı dilinde de aynı ya da benzerdir (Almanca: Tscherkessen, İngilizce: Circassian, Fransızca: Circassien).Çerkesler kendilerine "Adığe" derler. Bu ismin etimolojisi tartışılsa da, Adığe adının atté ("yükseklik") ve ghéi ("deniz") ile kurulu olduğu ileri sürülür ve dağlar ile deniz arasında yaşayanları belirttiği iddia edilen farazî attéghéi kelimesine dayandırılır. Orijinali Адыгэ olarak yazılan ve Türkçe kaynaklarda beş farklı imlâda (Adıge, Adige, Adiğe, Adıghe, Adığe) rastlanan ismin doğru yazımı, "g (г) harfi Çerkesçe/Adığece kelimelerde ğ, Rusçadan geçen kelimelerde g okunur" kuralı gereği Adığe biçimidir. Komşu halklardan Abazalar-Abhazlar Çerkesleri Azıhua, Osetler ise Kaşgon olarak adlandırır.Rusça'da önceleri Çerkes adı altında bütün Adığe grupları tanımlanırken, Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarında terminoloji değişime uğradı ve kurulan idari birimlere göre adlandırma yapıldı. Adığey’de yaşayan Çerkesler ‘Adıgeyli’ (adıgeyetsı), Karaçay-Çerkesya'da yaşayanlar ‘Çerkes’ (cherkesı), Kabardey-Balkarya'da yaşayanlar ‘Kabardey’ (kabardintsı), Şapsığ Ulusal Bölgesinde ‘Şapsığ’ (şapsugi) adlarıyla Adığelerin alt etnik grupları ilan edildi. Rusçada bugün de kullanılmaya devam eden bu terminolojiye göre ‘Çerkes’ aslında etnik değil, sadece Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Çerkesleri belirten coğrafi bir tanımdır. Dolayısıyla Rusça'da 1920’lerden önceki ve sonraki ‘Çerkes’ terimi farklı anlamlara gelmektedir. Son yıllarda buna karşı eleştiriler artmakta ve tarihi/etnik adlandırmaya dönme eğilimleri artmaktadır.Türkiye’de ise farklı bir karışıklık söz konusudur. Çerkesler dışında Anadolu’da Kafkas göçmeni olarak Abaza, Oset, Çeçen, Karaçay, Dağıstanlı Avar-Lezgi halkları da yaşamaktadır. Yaklaşık 150 yıl önce Osmanlı topraklarına gelen Kuzey Kafkasyalı göçmenlerin büyük çoğunluğunun Çerkes olması; kıyafet, gelenek görenek, dans ve müzik ve benzeri kültür öğelerinin benzerliği gibi nedenlerle diğer Kafkas halkları da bu coğrafyada Çerkes olarak adlandırılmıştır. Anadolu’nun bazı bölgelerinde bu dış algı zamanla içselleştirilmiş ve seçkinler tarafından da siyasi olarak formüle edilmiştir. 1990’larda başlayan bilgilenme ve yeniden kimliklenme sürecinde bu terminoloji de değişmeye ve yerli yerine oturmaya başlamıştır.
NüfusRusya’da 1897 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımından iki yıl önce "Rus İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesi" başlığıyla bir ön çalışma yapılmış. 1895 yılında Petersburg’ta yayınlanan bu listede Rusya halklarının değişik yayınlarda yer alan ve farklı yıllara ait nüfus bilgileri derlenerek dilleri, dini inançları ve yaşadıkları bölgeyle ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Buna göre Çerkeslerin 1891 yılındaki nüfusu 161.950 kişidir. Günümüzde Rusya dışında Çerkes kabul edilen yakın halklar ise Rusya'da Çerkeslerden ayrı tutulmuştur (Nah-Dağıstan dillerini konuşanlar hariç): Ubıhlar 25.000 (1867), Abhazlar 60.000 (1886) {Abazinler yer almamış}, Balkarlar (Балкары) 3.000 (1875), Karaçaylar (Карачаевцы) 25.000 (1891), Osetler (Осетины) 164.490 (1886)[31]TarihGrigoriy Grigoryeviç Gagarin'in tablosu: «Сражение между русскими войсками и черкесами при Ахатле 8 мая 1841 года» Ruslar ile Çerkesler arasındaki Ahatle Muharebesi, 8 mayıs 1841KökenHer ne kadar Çerkesya 1427 yılında kurulsa da, Çerkes tarihi daha geriye uzanır. Günümüzdeki Çerkeslerin ataları, Sind-Meot kabileleri olarak bilinmektedir. Sind-Meot kabilelerinin yani Çerkeslerin kökeni tam olarak bilinmese de, Sovyet araştırmacılar Çerkesler ve Hint-Avrupa dili konuşan topluluklar, özellikle Keltler arasında bağlantılar olduğunu ortaya atmış, bunu destekleyen genetik ve kültürel argümanlar sunmuşlardır.[32] Bazı araştırmacılar Çerkesler ve antik anadolu halkları (özellikle Hatti ve Hititler) arasında bağlantılar olduğunu, Çerkes dili ile bu medeniyetlerin dilleri arasında benzerlik olduğunu savunmuştur.[33][34][35] Bazı taraflarca Çerkeslerin Türk olduğu iddia edilse de, bu iddia için hiçbir tarihsel kanıt bulunmamakla beraber uluslararası topluluk tarafından reddedilmektedir.[36][37][38][39] Buna rağmen, Türkiye'de Ülkü Ocakları, Atsızcılar ve Türkçüler Çerkeslerin Türk olduğunu savunmakla beraber aksini gösteren bulguların Rus propagandası olduğunu iddia etmektedir. Çerkes dili, ödünç-kelimeler dışında Türk dili ile neredeyse hiçbir benzerlik göstermez. Çerkeslerin de dahil olduğu topluluk, günümüzde "Beyaz Kafkas Halkları" olarak sınıflandırılır ve Çerkesler ile beraber bu gruba Abhazlar, Çeçenler, İnguşlar, Lezgiler, Avarlar, Laklar, Tabasaranlar, Agullar dahil edilir.[36]Antik ÇağAntik çağlarda Çerkesler pek çok farklı isim ile biliniyordu. "Kerket" ve "Sucha" bunlara örnektir.[40]Milattan önce 5000 itibarıyla Çerkesya'da tarım ekonomisi vardı ve el sanatları yapılıyordu. Milattan önce 3000 yılında Miyekuape (Maykop) uygarlığı kuruldu. Milattan önce 1200 yılında, Çerkesler Hititlerin yanında Mısırlılara karşı savaştılar.[40] Milattan önce 500 yılında Sind devleti kuruldu. Bu dönemde, Çerkesya'da Grekler (Yunanlar) ve Sind-Meot kabileleri yaşıyordu. Sindler, Sindika devletini kurarak tarihteki en eski Çerkes devletlerinden biri oldular. Çerkes destanı Nartlarda "Cırt", "Çıt", "Çınt" biçiminde geçen yer ve topluluk adlarıyla anılan halkların Sind ve Meotlar olduğu sanılmaktadır. Bu devletin çatısı altında bölgedeki Grekler, Sindler-Meotlar ve Alanlar kaynaşarak günümüzün Çerkes halkını oluşturdular.[41] Sindlerden ilk kez, MÖ 5. yüzyılda yaşayan Grek şairi Hipponaks, daha sonra da Herodot söz etmektedir. Strabon da, Karadeniz kıyısına yakın bir yerde bulunan Sind kenti Aborake'den söz eder. Sindika'ya ilişkin bilgiler Grek belgelerinden ve arkeolojik buluntulardan öğrenilmiştir, bu sebeple ortada fazla detay yoktur. Sindika Devleti'nin ne zaman kurulmuş olduğunu tam olarak bilinmiyor ancak Sindlerin, Karadeniz kıyısındaki Grek kolonilerinin kurulmasından önce bir devletlerinin ve Greklerle ticari ilişkilerinin bulunduğu biliniyor. Sindika krallığının sanatçı ve tüccarların konakladığı, işlek bir ticaret devleti olduğu da biliniyor.[42][43][44][45][46] Çerkesler bundan sonra uzun süre birlik kuramadılar. Eskiden Sind krallığında yaşayan ve sınırları Ukrayna'dan Osetya'ya kadar uzanan Çerkesler, Moğol ve Altın Ordu saldırılarıyla dağlara çekildiler.
Orta ÇağÇerkeslerde 4. yüzyıl itibarıyla feodalizm oluşmaya başlamıştı. Çerkesler, Sind kabileleri önderliğinde kurulan Cite devleti (5. yüzyıl) ve Ubıhlar önderliğinde kurulan Zix (Zih) devleti (6. yüzyıl) gibi pek çok devlet kurdu ancak siyasi birlik sağlayamadı. 9. yüzyıl itibarıyla Çerkesya'da Bizans etkisi ile Hristiyanlık yayılmaya başladı. 1382 yılında Çerkes köleler Memlük tahtını ele geçirdi, Burci Hanedanı başa geçti ve Memlükler Çerkes devleti oldu. 1223'te Kafkasya'yı istila etmeye başlayan Moğollar Çerkeslerin bir bölümünü ve Alanlar'ın çoğunu yok ettiler. Bunu izleyen Altın Orda saldırıları sırasında topraklarının büyük bir bölümünü yitiren Çerkesler, Kuban nehrinin gerisine çekilmek zorunda kaldı. Ardıdan Alanlar'ın bazı topraklarını ele geçirdiler. Kuban Irmağı boyunca uzanan bu yeni topraklar üzerinde 14. yüzyılda Kabardey bölgesi oluştu. Altın Orda devletinin yıkılmasından sonra daha önce yitirdikleri toprakların bir kısmını geri alan Kabardey Çerkesleri, bu kez de Kırım Hanlığı'nın baskıları ile karşılaştılar. 1395 yılında Çerkesler Timur'a karşı şiddetli savaşlar yaptılar. Savaşı Çerkesler kazansa da[47] Timur Çerkesya'yı yakıp yıktı.[40][47]1427 yılında bir Çerkes soylusu olan İnal, pek çok devlete bölünmüş ve yakıp yıkılmış olan Çerkes diyarını tek devlet altında birleştirmek istediğini açıkladı. İlk başta İnal Taman yarımadasında toprak sahibiydi. Kendisine bir ordu kurup 1400'lü[48] yıllarda Orta Kafkasya'ya geçti ve kendi prensliğini kurdu.[49] Shora Nogmov'a göre Çerkes asiller, Cenevizlileri Çerkesya'dan atan İnal'ın yükselişini engellemeye çalıştılar fakat Mzymta Nehri yakınındaki bir savaş sonucu 30 Çerkes lordu İnal tarafından mağlup edildi. On tanesi idam edilirken, geri kalanı İnal'a bağlılık yemini etti. Etkili genişlemeler sonucu, İnal tüm Çerkes diyarının tamamını[50] veya büyük bir kısmını[51] tek devlet altında birleştirmeyi başardı. Çerkeslerin en büyük kurumu kabul edilen ve Xabze'nin bekçisi olan Xase Meclisi tarafından prens seçildi. Devleti 70 bölgeye ayıran İnal, her bölgeye bir yönetici atadı. İnal tarafından kurulan bu yeni Çerkes devletinin başkenti Şencır şehri oldu. Ardından, İnal Çerkes topraklarında sorun yaratan Kırım Tatar boyları ile savaşa girerek onları Ten Nehrine kadar sürdü.[50]Abhazlar ile birleşmek isteyen İnal'ın "Tek Çerkes Devleti" politikasını benimseyen Abhaz sülaleleri Şaş'e (Çaçba) ve Aşe (Açba), olası bir savaşta İnal'ın yanında olacaklarını açıkladılar. Abhazya lideri İnal'a karşı çıktı ve savaş açtı. Savaşı kazanan İnal, resmen Abhazya'yı fethetti ve Abhaz halkı İnal'ın hükümdarlığını tanıdı. Bu sıralar Abhazya'yı fethetmek isteyen Megreller, işgale başlamıştı. Megrellere saldırarak Abhazya topraklarından atan İnal, Abhazya'da hükümdarlığını kesinleştirmiş oldu.[50][52][53]İnal, çlmeden önce topraklarını oğulları ve torunları arasında bölüştürdü ve 1453 yılında zehirlenerek öldü. Bu sebeple Çerkes boy-prenslikleri oluştu. Bunlardan bazıları, Temruk tarafından kurulan Çemguy, Beslan tarafından kurulan Besleney, Kabarta tarafından kurulan Kabardiya ve Zanoko tarafından kurulan Şapsığ.Çerkesler bunun ardından uzun süre siyasi birlik sağlayamadı, Batı Çerkesya'da on kabile vardı. Doğu Çerkesya'da ise Kabardey ve Besleney devletleri bulunuyordu. 1550'lü yıllarda prens Temruk Rus Çarı IV. İvan ile Osmanlı ve Fars tehlikesine karşı müttefiklik kurdu ve savunma inşaat etti. Bu dönemde Çerkesler Hristiyandı ve İslam yayılmaya başlamamıştı.[54] Rusya ardından bölgeyi yalnız bıraktı.Yeni Çağ1714 yılında I. Petro Kafkasyayı işgal planı kurdu. Bu planı uygulamaya koyamasa da, işgalin gerçekleşmesi için politik ve ideolojik temeli attı. II. Katerina, bu planı uygulamaya koymaya başladı. Rus ordusu, Terek Irmağı kıyılarına konuşlandırıldı.[55]1763 yılında Rus İmparatorluğu Çerkesya işgalini başlattı ve Rus-Çerkes Savaşı başladı. Bunun ardından Çerkes kabileleri birleşerek kısmi bir konfederasyon yapısı oluşturdular. Rus-Çerkes savaşı sırasınca iki taraf da birbirine pek çok baskınlar düzenledi. Ruslar Çerkes köylerini yakıp yıkarken bölgedeki Kozaklar Çerkes köylerini yağmalamayı bir spor haline getirmişti. Buna karşı pek çok Çerkes kabilesi Ruslara karşı akınlar düzenliyordu.[55]13 Haziran 1861 tarihinde Şaçe (Soçi) şehrinde Çerkesler "Büyük Özgürlük Meclisi" adında bir meclis kurdular. Meclis başkanı rolüne Karandıko Berzeg Hace (Къэрэндыкъо Бэрзэдж Хьаджэ) getirildi. Oluşturulan bu yeni devlet yönetimi, İmam Şamil'in Çeçenya ve Dağıstan'ın bir bölümü üzerinde kurduğu şer'i (İslami teokratik) devlet biçiminin aksine, laik ve demokratik ilkelere dayanıyordu. Bütün yönetim kadroları seçim yoluyla oluşturuluyor ve önemli kararlar federasyonu oluşturan üç ana bölgenin ortak oluru ile alınıyordu.1864 Mayıs ayında 2.000 yaralı ve yorgun Çerkes atlısından oluşan Çerkes ordusu ile tam donanımlı 100.000 kişilik Rus ordusu arasında son bir savaş yaşandı.[56][57] Çerkes savaşçılar, Rus ordusuna hücum etti ve hattı yarmaya çalıştı ancak çoğu Rus topçuları ve piyadeleri tarafından vuruldu.[56][58] Kalan savaşçılar militan olarak savaşmaya devam etti ve kısa süre içinde yenik düştü. Savaşta 2.000 Çerkes atlısının tamamı öldü. Rus ordusu Çerkes askerlerin cesetlerinin üstünde zafer kutlamalarına başladılar ve böylece 21 Mayıs 1864 resmî olarak savaşın bitişi oldu.[56] Bu savaşın yaşandığı yer günümüzde Krasnaya Polyana olarak bilinir.[59] "Krasnaya Polyana" kızıl çayır anlamına gelir. Adını tepeden nehre akan Çerkes kanından alır.[56] Nehir, savaşın ardından haftalarca kırmızı akmıştır.Bunun ardından, Büyük Özgürlük Meclisi çalışmalarına ara vererek dağıldı.[60] Çerkesya, Rusların eline geçti. Tek bir istisna olan dağlık kesimlerde yaşayan ve Rusların nefret anlamında uçan orman haydutları olarak adlandırdığı Hak'uçlar, kuşatılmış ve donanımsız olmalarına karşın topraklarını terk etmeyi ve Ruslara boyun eğmeyi kabul etmediler; koca bir istilâ ordusuna karşı, direnişlerini 1870'li yıllara, yani tükenene değin sürdürdüler. Sonunda Çerkesya bir baştan öbür başa, hemen bütünüyle soykırım ve etnik temizlikten geçirilmiş oldu.Kbaade savaşının ardından Çerkes sürgün ve soykırımı başlamış oldu.[56][59][61] Ruslar, Çerkes köylerini basıp yakmaya, geri dönüşü olanaksızlaştırmak için de tarlaları tahrip etmeye, meyve ağaçlarını bile keserek halkı Karadeniz kıyısına doğru sürmeye başladılar. Rus askerleri, hamile kadınların karnını yararak içindeki bebeği çıkarmak gibi pek çok acımasız yöntemleri kendini eğlendirmek için kullanıyordu.Rus İmparatorluğuna teslim olmayan Çerkeslerin çoğu öldürüldü ya da sürgüne maruz kaldı. Osmanlı gemileri tarafından Anadolu, Balkanlar ve Orta Doğu'ya (günümüzde Türkiye, Suriye, Ürdün, Filistin, İsrail, Irak, Kosova ve İran) yerleştirilen Çerkesler,[62] yolda Osmanlı gemicilerinden de zulüm gördü[63] ve başta salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sebeple yolda büyük kayıp verdiler. İtaat eden azınlık kısım ise Kuban Nehri yakınındaki bataklıklara yerleştirildi.[64]Yakın Çağ1917 yılında Çerkesler de dahil olmak üzere pek çok Kuzey Kafkas halkı birleşerek bağımsızlık ilan ettiler ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (Aynı zamanda Dağlı Cumhuriyeti olarak da bilinir) devletini kurdular. Bu devlet, 1921 yılında Sovyetler Birliği ordusu tarafından işgal edildi. Hâlen Rusya sınırları içerisinde bulunan Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardey Balkar Özerk Cumhuriyeti, Dağıstan ve Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti bölgeleri de bu Cumhuriyet sınırlarına dahildi.Dağlı ÖSSC içinde bir ulusal okrug (ilçe) oluşturan Kabardey Çerkesleri, 1 Eylül 1921'de Dağlı ÖSSC'den ayrılarak Kabartay Özerk Oblastı'nı (il) oluşturdular.Sırasıyla, 12 Ocak 1922'de, şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde Karaçay-Çerkes, 16 Ocak 1922'de Kabardey-Balkar ve 27 Temmuz 1922'de Adigey özerk oblastları ve en son 23 Eylül 1924'te de, Karadeniz kıyısında Şapsığ Ulusal Rayonu (ilçe) oluşturuldu.5 Aralık 1936'da Çerkes nüfusunun çoğunluğunun yaşadığı Kabartay-Balkar; 3 Temmuz 1991'de de, daha az sayıda bir Adıge nüfusunu barındıran Adıgey (ya da Adıge) ve Karaçay-Çerkes oblastları da birer cumhuriyet oldular. Bu üç cumhuriyet, şimdi Rusya Federasyonu (RF) içindedir. Şapsığ Ulusal Rayonu ise 24 Mayıs 1945'te kaldırıldı, ancak Şapsığlar'a (toplamı 12 bin) 1999'da, RF içinde koruma altında küçük bir yerli toplum statüsü tanındı, dilleri yerel birimlerde (komponent) kullanılan eğitim (seçmeli ders) dilleri arasına alındı. 2002'de, Şapsığlar dışında, RF'deki Çerkeslerin toplam sayısı 712.244'e ulaşmıştır.2011 yılında internet üzerinden "May 21 Call to Action - Where is Circassia?" isimli bir bağımsızlık hareketi başlatıldı. Bu hareket kalem kılıçtan üstündür felsefesiyle bağımsızlığa ulaşmayı amaçlıyordu fakat üyeler Rus fanatik milliyetçilerden silahlı tehtidler almaya başlayınca yavaş yavaş yoklara karıştı.[65]
Orta ÇağÇerkeslerde 4. yüzyıl itibarıyla feodalizm oluşmaya başlamıştı. Çerkesler, Sind kabileleri önderliğinde kurulan Cite devleti (5. yüzyıl) ve Ubıhlar önderliğinde kurulan Zix (Zih) devleti (6. yüzyıl) gibi pek çok devlet kurdu ancak siyasi birlik sağlayamadı. 9. yüzyıl itibarıyla Çerkesya'da Bizans etkisi ile Hristiyanlık yayılmaya başladı. 1382 yılında Çerkes köleler Memlük tahtını ele geçirdi, Burci Hanedanı başa geçti ve Memlükler Çerkes devleti oldu. 1223'te Kafkasya'yı istila etmeye başlayan Moğollar Çerkeslerin bir bölümünü ve Alanlar'ın çoğunu yok ettiler. Bunu izleyen Altın Orda saldırıları sırasında topraklarının büyük bir bölümünü yitiren Çerkesler, Kuban nehrinin gerisine çekilmek zorunda kaldı. Ardıdan Alanlar'ın bazı topraklarını ele geçirdiler. Kuban Irmağı boyunca uzanan bu yeni topraklar üzerinde 14. yüzyılda Kabardey bölgesi oluştu. Altın Orda devletinin yıkılmasından sonra daha önce yitirdikleri toprakların bir kısmını geri alan Kabardey Çerkesleri, bu kez de Kırım Hanlığı'nın baskıları ile karşılaştılar. 1395 yılında Çerkesler Timur'a karşı şiddetli savaşlar yaptılar. Savaşı Çerkesler kazansa da[47] Timur Çerkesya'yı yakıp yıktı.[40][47]1427 yılında bir Çerkes soylusu olan İnal, pek çok devlete bölünmüş ve yakıp yıkılmış olan Çerkes diyarını tek devlet altında birleştirmek istediğini açıkladı. İlk başta İnal Taman yarımadasında toprak sahibiydi. Kendisine bir ordu kurup 1400'lü[48] yıllarda Orta Kafkasya'ya geçti ve kendi prensliğini kurdu.[49] Shora Nogmov'a göre Çerkes asiller, Cenevizlileri Çerkesya'dan atan İnal'ın yükselişini engellemeye çalıştılar fakat Mzymta Nehri yakınındaki bir savaş sonucu 30 Çerkes lordu İnal tarafından mağlup edildi. On tanesi idam edilirken, geri kalanı İnal'a bağlılık yemini etti. Etkili genişlemeler sonucu, İnal tüm Çerkes diyarının tamamını[50] veya büyük bir kısmını[51] tek devlet altında birleştirmeyi başardı. Çerkeslerin en büyük kurumu kabul edilen ve Xabze'nin bekçisi olan Xase Meclisi tarafından prens seçildi. Devleti 70 bölgeye ayıran İnal, her bölgeye bir yönetici atadı. İnal tarafından kurulan bu yeni Çerkes devletinin başkenti Şencır şehri oldu. Ardından, İnal Çerkes topraklarında sorun yaratan Kırım Tatar boyları ile savaşa girerek onları Ten Nehrine kadar sürdü.[50]Abhazlar ile birleşmek isteyen İnal'ın "Tek Çerkes Devleti" politikasını benimseyen Abhaz sülaleleri Şaş'e (Çaçba) ve Aşe (Açba), olası bir savaşta İnal'ın yanında olacaklarını açıkladılar. Abhazya lideri İnal'a karşı çıktı ve savaş açtı. Savaşı kazanan İnal, resmen Abhazya'yı fethetti ve Abhaz halkı İnal'ın hükümdarlığını tanıdı. Bu sıralar Abhazya'yı fethetmek isteyen Megreller, işgale başlamıştı. Megrellere saldırarak Abhazya topraklarından atan İnal, Abhazya'da hükümdarlığını kesinleştirmiş oldu.[50][52][53]İnal, çlmeden önce topraklarını oğulları ve torunları arasında bölüştürdü ve 1453 yılında zehirlenerek öldü. Bu sebeple Çerkes boy-prenslikleri oluştu. Bunlardan bazıları, Temruk tarafından kurulan Çemguy, Beslan tarafından kurulan Besleney, Kabarta tarafından kurulan Kabardiya ve Zanoko tarafından kurulan Şapsığ.Çerkesler bunun ardından uzun süre siyasi birlik sağlayamadı, Batı Çerkesya'da on kabile vardı. Doğu Çerkesya'da ise Kabardey ve Besleney devletleri bulunuyordu. 1550'lü yıllarda prens Temruk Rus Çarı IV. İvan ile Osmanlı ve Fars tehlikesine karşı müttefiklik kurdu ve savunma inşaat etti. Bu dönemde Çerkesler Hristiyandı ve İslam yayılmaya başlamamıştı.[54] Rusya ardından bölgeyi yalnız bıraktı.Yeni Çağ1714 yılında I. Petro Kafkasyayı işgal planı kurdu. Bu planı uygulamaya koyamasa da, işgalin gerçekleşmesi için politik ve ideolojik temeli attı. II. Katerina, bu planı uygulamaya koymaya başladı. Rus ordusu, Terek Irmağı kıyılarına konuşlandırıldı.[55]1763 yılında Rus İmparatorluğu Çerkesya işgalini başlattı ve Rus-Çerkes Savaşı başladı. Bunun ardından Çerkes kabileleri birleşerek kısmi bir konfederasyon yapısı oluşturdular. Rus-Çerkes savaşı sırasınca iki taraf da birbirine pek çok baskınlar düzenledi. Ruslar Çerkes köylerini yakıp yıkarken bölgedeki Kozaklar Çerkes köylerini yağmalamayı bir spor haline getirmişti. Buna karşı pek çok Çerkes kabilesi Ruslara karşı akınlar düzenliyordu.[55]13 Haziran 1861 tarihinde Şaçe (Soçi) şehrinde Çerkesler "Büyük Özgürlük Meclisi" adında bir meclis kurdular. Meclis başkanı rolüne Karandıko Berzeg Hace (Къэрэндыкъо Бэрзэдж Хьаджэ) getirildi. Oluşturulan bu yeni devlet yönetimi, İmam Şamil'in Çeçenya ve Dağıstan'ın bir bölümü üzerinde kurduğu şer'i (İslami teokratik) devlet biçiminin aksine, laik ve demokratik ilkelere dayanıyordu. Bütün yönetim kadroları seçim yoluyla oluşturuluyor ve önemli kararlar federasyonu oluşturan üç ana bölgenin ortak oluru ile alınıyordu.1864 Mayıs ayında 2.000 yaralı ve yorgun Çerkes atlısından oluşan Çerkes ordusu ile tam donanımlı 100.000 kişilik Rus ordusu arasında son bir savaş yaşandı.[56][57] Çerkes savaşçılar, Rus ordusuna hücum etti ve hattı yarmaya çalıştı ancak çoğu Rus topçuları ve piyadeleri tarafından vuruldu.[56][58] Kalan savaşçılar militan olarak savaşmaya devam etti ve kısa süre içinde yenik düştü. Savaşta 2.000 Çerkes atlısının tamamı öldü. Rus ordusu Çerkes askerlerin cesetlerinin üstünde zafer kutlamalarına başladılar ve böylece 21 Mayıs 1864 resmî olarak savaşın bitişi oldu.[56] Bu savaşın yaşandığı yer günümüzde Krasnaya Polyana olarak bilinir.[59] "Krasnaya Polyana" kızıl çayır anlamına gelir. Adını tepeden nehre akan Çerkes kanından alır.[56] Nehir, savaşın ardından haftalarca kırmızı akmıştır.Bunun ardından, Büyük Özgürlük Meclisi çalışmalarına ara vererek dağıldı.[60] Çerkesya, Rusların eline geçti. Tek bir istisna olan dağlık kesimlerde yaşayan ve Rusların nefret anlamında uçan orman haydutları olarak adlandırdığı Hak'uçlar, kuşatılmış ve donanımsız olmalarına karşın topraklarını terk etmeyi ve Ruslara boyun eğmeyi kabul etmediler; koca bir istilâ ordusuna karşı, direnişlerini 1870'li yıllara, yani tükenene değin sürdürdüler. Sonunda Çerkesya bir baştan öbür başa, hemen bütünüyle soykırım ve etnik temizlikten geçirilmiş oldu.Kbaade savaşının ardından Çerkes sürgün ve soykırımı başlamış oldu.[56][59][61] Ruslar, Çerkes köylerini basıp yakmaya, geri dönüşü olanaksızlaştırmak için de tarlaları tahrip etmeye, meyve ağaçlarını bile keserek halkı Karadeniz kıyısına doğru sürmeye başladılar. Rus askerleri, hamile kadınların karnını yararak içindeki bebeği çıkarmak gibi pek çok acımasız yöntemleri kendini eğlendirmek için kullanıyordu.Rus İmparatorluğuna teslim olmayan Çerkeslerin çoğu öldürüldü ya da sürgüne maruz kaldı. Osmanlı gemileri tarafından Anadolu, Balkanlar ve Orta Doğu'ya (günümüzde Türkiye, Suriye, Ürdün, Filistin, İsrail, Irak, Kosova ve İran) yerleştirilen Çerkesler,[62] yolda Osmanlı gemicilerinden de zulüm gördü[63] ve başta salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sebeple yolda büyük kayıp verdiler. İtaat eden azınlık kısım ise Kuban Nehri yakınındaki bataklıklara yerleştirildi.[64]Yakın Çağ1917 yılında Çerkesler de dahil olmak üzere pek çok Kuzey Kafkas halkı birleşerek bağımsızlık ilan ettiler ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (Aynı zamanda Dağlı Cumhuriyeti olarak da bilinir) devletini kurdular. Bu devlet, 1921 yılında Sovyetler Birliği ordusu tarafından işgal edildi. Hâlen Rusya sınırları içerisinde bulunan Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardey Balkar Özerk Cumhuriyeti, Dağıstan ve Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti bölgeleri de bu Cumhuriyet sınırlarına dahildi.Dağlı ÖSSC içinde bir ulusal okrug (ilçe) oluşturan Kabardey Çerkesleri, 1 Eylül 1921'de Dağlı ÖSSC'den ayrılarak Kabartay Özerk Oblastı'nı (il) oluşturdular.Sırasıyla, 12 Ocak 1922'de, şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde Karaçay-Çerkes, 16 Ocak 1922'de Kabardey-Balkar ve 27 Temmuz 1922'de Adigey özerk oblastları ve en son 23 Eylül 1924'te de, Karadeniz kıyısında Şapsığ Ulusal Rayonu (ilçe) oluşturuldu.5 Aralık 1936'da Çerkes nüfusunun çoğunluğunun yaşadığı Kabartay-Balkar; 3 Temmuz 1991'de de, daha az sayıda bir Adıge nüfusunu barındıran Adıgey (ya da Adıge) ve Karaçay-Çerkes oblastları da birer cumhuriyet oldular. Bu üç cumhuriyet, şimdi Rusya Federasyonu (RF) içindedir. Şapsığ Ulusal Rayonu ise 24 Mayıs 1945'te kaldırıldı, ancak Şapsığlar'a (toplamı 12 bin) 1999'da, RF içinde koruma altında küçük bir yerli toplum statüsü tanındı, dilleri yerel birimlerde (komponent) kullanılan eğitim (seçmeli ders) dilleri arasına alındı. 2002'de, Şapsığlar dışında, RF'deki Çerkeslerin toplam sayısı 712.244'e ulaşmıştır.2011 yılında internet üzerinden "May 21 Call to Action - Where is Circassia?" isimli bir bağımsızlık hareketi başlatıldı. Bu hareket kalem kılıçtan üstündür felsefesiyle bağımsızlığa ulaşmayı amaçlıyordu fakat üyeler Rus fanatik milliyetçilerden silahlı tehtidler almaya başlayınca yavaş yavaş yoklara karıştı.[65]
Orta ÇağÇerkeslerde 4. yüzyıl itibarıyla feodalizm oluşmaya başlamıştı. Çerkesler, Sind kabileleri önderliğinde kurulan Cite devleti (5. yüzyıl) ve Ubıhlar önderliğinde kurulan Zix (Zih) devleti (6. yüzyıl) gibi pek çok devlet kurdu ancak siyasi birlik sağlayamadı. 9. yüzyıl itibarıyla Çerkesya'da Bizans etkisi ile Hristiyanlık yayılmaya başladı. 1382 yılında Çerkes köleler Memlük tahtını ele geçirdi, Burci Hanedanı başa geçti ve Memlükler Çerkes devleti oldu. 1223'te Kafkasya'yı istila etmeye başlayan Moğollar Çerkeslerin bir bölümünü ve Alanlar'ın çoğunu yok ettiler. Bunu izleyen Altın Orda saldırıları sırasında topraklarının büyük bir bölümünü yitiren Çerkesler, Kuban nehrinin gerisine çekilmek zorunda kaldı. Ardıdan Alanlar'ın bazı topraklarını ele geçirdiler. Kuban Irmağı boyunca uzanan bu yeni topraklar üzerinde 14. yüzyılda Kabardey bölgesi oluştu. Altın Orda devletinin yıkılmasından sonra daha önce yitirdikleri toprakların bir kısmını geri alan Kabardey Çerkesleri, bu kez de Kırım Hanlığı'nın baskıları ile karşılaştılar. 1395 yılında Çerkesler Timur'a karşı şiddetli savaşlar yaptılar. Savaşı Çerkesler kazansa da[47] Timur Çerkesya'yı yakıp yıktı.[40][47]1427 yılında bir Çerkes soylusu olan İnal, pek çok devlete bölünmüş ve yakıp yıkılmış olan Çerkes diyarını tek devlet altında birleştirmek istediğini açıkladı. İlk başta İnal Taman yarımadasında toprak sahibiydi. Kendisine bir ordu kurup 1400'lü[48] yıllarda Orta Kafkasya'ya geçti ve kendi prensliğini kurdu.[49] Shora Nogmov'a göre Çerkes asiller, Cenevizlileri Çerkesya'dan atan İnal'ın yükselişini engellemeye çalıştılar fakat Mzymta Nehri yakınındaki bir savaş sonucu 30 Çerkes lordu İnal tarafından mağlup edildi. On tanesi idam edilirken, geri kalanı İnal'a bağlılık yemini etti. Etkili genişlemeler sonucu, İnal tüm Çerkes diyarının tamamını[50] veya büyük bir kısmını[51] tek devlet altında birleştirmeyi başardı. Çerkeslerin en büyük kurumu kabul edilen ve Xabze'nin bekçisi olan Xase Meclisi tarafından prens seçildi. Devleti 70 bölgeye ayıran İnal, her bölgeye bir yönetici atadı. İnal tarafından kurulan bu yeni Çerkes devletinin başkenti Şencır şehri oldu. Ardından, İnal Çerkes topraklarında sorun yaratan Kırım Tatar boyları ile savaşa girerek onları Ten Nehrine kadar sürdü.[50]Abhazlar ile birleşmek isteyen İnal'ın "Tek Çerkes Devleti" politikasını benimseyen Abhaz sülaleleri Şaş'e (Çaçba) ve Aşe (Açba), olası bir savaşta İnal'ın yanında olacaklarını açıkladılar. Abhazya lideri İnal'a karşı çıktı ve savaş açtı. Savaşı kazanan İnal, resmen Abhazya'yı fethetti ve Abhaz halkı İnal'ın hükümdarlığını tanıdı. Bu sıralar Abhazya'yı fethetmek isteyen Megreller, işgale başlamıştı. Megrellere saldırarak Abhazya topraklarından atan İnal, Abhazya'da hükümdarlığını kesinleştirmiş oldu.[50][52][53]İnal, çlmeden önce topraklarını oğulları ve torunları arasında bölüştürdü ve 1453 yılında zehirlenerek öldü. Bu sebeple Çerkes boy-prenslikleri oluştu. Bunlardan bazıları, Temruk tarafından kurulan Çemguy, Beslan tarafından kurulan Besleney, Kabarta tarafından kurulan Kabardiya ve Zanoko tarafından kurulan Şapsığ.Çerkesler bunun ardından uzun süre siyasi birlik sağlayamadı, Batı Çerkesya'da on kabile vardı. Doğu Çerkesya'da ise Kabardey ve Besleney devletleri bulunuyordu. 1550'lü yıllarda prens Temruk Rus Çarı IV. İvan ile Osmanlı ve Fars tehlikesine karşı müttefiklik kurdu ve savunma inşaat etti. Bu dönemde Çerkesler Hristiyandı ve İslam yayılmaya başlamamıştı.[54] Rusya ardından bölgeyi yalnız bıraktı.Yeni Çağ1714 yılında I. Petro Kafkasyayı işgal planı kurdu. Bu planı uygulamaya koyamasa da, işgalin gerçekleşmesi için politik ve ideolojik temeli attı. II. Katerina, bu planı uygulamaya koymaya başladı. Rus ordusu, Terek Irmağı kıyılarına konuşlandırıldı.[55]1763 yılında Rus İmparatorluğu Çerkesya işgalini başlattı ve Rus-Çerkes Savaşı başladı. Bunun ardından Çerkes kabileleri birleşerek kısmi bir konfederasyon yapısı oluşturdular. Rus-Çerkes savaşı sırasınca iki taraf da birbirine pek çok baskınlar düzenledi. Ruslar Çerkes köylerini yakıp yıkarken bölgedeki Kozaklar Çerkes köylerini yağmalamayı bir spor haline getirmişti. Buna karşı pek çok Çerkes kabilesi Ruslara karşı akınlar düzenliyordu.[55]13 Haziran 1861 tarihinde Şaçe (Soçi) şehrinde Çerkesler "Büyük Özgürlük Meclisi" adında bir meclis kurdular. Meclis başkanı rolüne Karandıko Berzeg Hace (Къэрэндыкъо Бэрзэдж Хьаджэ) getirildi. Oluşturulan bu yeni devlet yönetimi, İmam Şamil'in Çeçenya ve Dağıstan'ın bir bölümü üzerinde kurduğu şer'i (İslami teokratik) devlet biçiminin aksine, laik ve demokratik ilkelere dayanıyordu. Bütün yönetim kadroları seçim yoluyla oluşturuluyor ve önemli kararlar federasyonu oluşturan üç ana bölgenin ortak oluru ile alınıyordu.1864 Mayıs ayında 2.000 yaralı ve yorgun Çerkes atlısından oluşan Çerkes ordusu ile tam donanımlı 100.000 kişilik Rus ordusu arasında son bir savaş yaşandı.[56][57] Çerkes savaşçılar, Rus ordusuna hücum etti ve hattı yarmaya çalıştı ancak çoğu Rus topçuları ve piyadeleri tarafından vuruldu.[56][58] Kalan savaşçılar militan olarak savaşmaya devam etti ve kısa süre içinde yenik düştü. Savaşta 2.000 Çerkes atlısının tamamı öldü. Rus ordusu Çerkes askerlerin cesetlerinin üstünde zafer kutlamalarına başladılar ve böylece 21 Mayıs 1864 resmî olarak savaşın bitişi oldu.[56] Bu savaşın yaşandığı yer günümüzde Krasnaya Polyana olarak bilinir.[59] "Krasnaya Polyana" kızıl çayır anlamına gelir. Adını tepeden nehre akan Çerkes kanından alır.[56] Nehir, savaşın ardından haftalarca kırmızı akmıştır.Bunun ardından, Büyük Özgürlük Meclisi çalışmalarına ara vererek dağıldı.[60] Çerkesya, Rusların eline geçti. Tek bir istisna olan dağlık kesimlerde yaşayan ve Rusların nefret anlamında uçan orman haydutları olarak adlandırdığı Hak'uçlar, kuşatılmış ve donanımsız olmalarına karşın topraklarını terk etmeyi ve Ruslara boyun eğmeyi kabul etmediler; koca bir istilâ ordusuna karşı, direnişlerini 1870'li yıllara, yani tükenene değin sürdürdüler. Sonunda Çerkesya bir baştan öbür başa, hemen bütünüyle soykırım ve etnik temizlikten geçirilmiş oldu.Kbaade savaşının ardından Çerkes sürgün ve soykırımı başlamış oldu.[56][59][61] Ruslar, Çerkes köylerini basıp yakmaya, geri dönüşü olanaksızlaştırmak için de tarlaları tahrip etmeye, meyve ağaçlarını bile keserek halkı Karadeniz kıyısına doğru sürmeye başladılar. Rus askerleri, hamile kadınların karnını yararak içindeki bebeği çıkarmak gibi pek çok acımasız yöntemleri kendini eğlendirmek için kullanıyordu.Rus İmparatorluğuna teslim olmayan Çerkeslerin çoğu öldürüldü ya da sürgüne maruz kaldı. Osmanlı gemileri tarafından Anadolu, Balkanlar ve Orta Doğu'ya (günümüzde Türkiye, Suriye, Ürdün, Filistin, İsrail, Irak, Kosova ve İran) yerleştirilen Çerkesler,[62] yolda Osmanlı gemicilerinden de zulüm gördü[63] ve başta salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sebeple yolda büyük kayıp verdiler. İtaat eden azınlık kısım ise Kuban Nehri yakınındaki bataklıklara yerleştirildi.[64]Yakın Çağ1917 yılında Çerkesler de dahil olmak üzere pek çok Kuzey Kafkas halkı birleşerek bağımsızlık ilan ettiler ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (Aynı zamanda Dağlı Cumhuriyeti olarak da bilinir) devletini kurdular. Bu devlet, 1921 yılında Sovyetler Birliği ordusu tarafından işgal edildi. Hâlen Rusya sınırları içerisinde bulunan Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardey Balkar Özerk Cumhuriyeti, Dağıstan ve Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti bölgeleri de bu Cumhuriyet sınırlarına dahildi.Dağlı ÖSSC içinde bir ulusal okrug (ilçe) oluşturan Kabardey Çerkesleri, 1 Eylül 1921'de Dağlı ÖSSC'den ayrılarak Kabartay Özerk Oblastı'nı (il) oluşturdular.Sırasıyla, 12 Ocak 1922'de, şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde Karaçay-Çerkes, 16 Ocak 1922'de Kabardey-Balkar ve 27 Temmuz 1922'de Adigey özerk oblastları ve en son 23 Eylül 1924'te de, Karadeniz kıyısında Şapsığ Ulusal Rayonu (ilçe) oluşturuldu.5 Aralık 1936'da Çerkes nüfusunun çoğunluğunun yaşadığı Kabartay-Balkar; 3 Temmuz 1991'de de, daha az sayıda bir Adıge nüfusunu barındıran Adıgey (ya da Adıge) ve Karaçay-Çerkes oblastları da birer cumhuriyet oldular. Bu üç cumhuriyet, şimdi Rusya Federasyonu (RF) içindedir. Şapsığ Ulusal Rayonu ise 24 Mayıs 1945'te kaldırıldı, ancak Şapsığlar'a (toplamı 12 bin) 1999'da, RF içinde koruma altında küçük bir yerli toplum statüsü tanındı, dilleri yerel birimlerde (komponent) kullanılan eğitim (seçmeli ders) dilleri arasına alındı. 2002'de, Şapsığlar dışında, RF'deki Çerkeslerin toplam sayısı 712.244'e ulaşmıştır.2011 yılında internet üzerinden "May 21 Call to Action - Where is Circassia?" isimli bir bağımsızlık hareketi başlatıldı. Bu hareket kalem kılıçtan üstündür felsefesiyle bağımsızlığa ulaşmayı amaçlıyordu fakat üyeler Rus fanatik milliyetçilerden silahlı tehtidler almaya başlayınca yavaş yavaş yoklara karıştı.[65]
Ülkelerine göre Çerkesler19. yüzyıldaki Çerkes Sürgünü sırasında Kafkasya'daki yurtlarından Osmanlı İmparatorluğuna sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerle bir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir; zira, sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada (хэхэс) konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla Abzehlerin konuştuğu ağız iken, Kafkasya’da Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir ve Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar birkaç köy dışında Kayseri-Pınarbaşı’nda yaşarlar (18 köy).[28] Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadar iken; Kafkasya dışı Çerkes diasporasının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de ise bunun tersidir.[28] Günümüzde Kafkasya'da yaşayan Çerkeslerin çoğu Doğu Çerkeslerinden Kabardeyler ile Batı Çerkeslerinden Bjeduğ ve Çemguy boylarından oluşurken, Kafkasya dışı diasporada yaşayanlar ise Batı Çerkeslerinden Abzeh ve Şapsığ gibi boylardan oluşur. En çok Çerkes barındıran ülke Kafkasya değil Türkiye'dir.Rusya ÇerkesleriAdige asıllı Rus şarkıcı Sati KazanovaÇerkesya ya da Çerkezistan olarak adlandırılan Çerkes toprakları iki kolda gelişim göstermiş olup, Doğu Çerkesya (ya da Kabardey) 1822'den beri, Batı Çerkesya ise 1864 yılından beri Rusya'ya bağlıdır.[66] 2010 yılı rakamlarına göre Rusya'da Çerkeslerin nüfusu 712.072 kişi olup bölgelere göre dağılımı şöyledir: Kabardey-Balkar 490.453, Adıgey 109.699, Karaçay-Çerkes 56.466, Krasnodar Krayı 13.800, Stavropol Krayı 10.380 [67]Çerkes kaynaklarına göre, Rusya Federasyonunda bugün idarî ve kültürel olarak birbirinden bağımsız altı Çerkes/Adığe grubu bulunmaktadır:[66]Mozdok Çerkesleri (мэздэгу адыгэхэр) ya da Mozdok Kabadeyleri dört köy halinde Kuzey Osetya'nın Mozdok rayonu ile Stavropol Kray'da yaşarlar. Rusya'ya ilk (250 yıl kadar önce) bağlanan Çerkesler olup Hristiyandırlar. Çerkesçede kutır adıyla anılan ufak Rus köyleri onlar gibi Hristiyan olan Mozdok Çerkeslerinin köyleri için de kullanılmaktadır.Yukarı Çerkesler (ыпшъэрэ адыгэхэр) ya da Kabardeyler Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'nde yaşarlar.Ortadaki Çerkesler (ыгурэ адыгэхэр) ya da Çerks/Şerces Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde yaşarlar ve neredeyse tamamına yakını Kabardeydir.Yermelhable (Armavir) Çerkesleri (шъхьащэфыжьхэр [68]) Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda Çerkes Ermenilerinin alanında üç köyde (Batı Çerkesçesi konuşan Шъхьащэфыжь = аул Урупский ile Merkezî Çerkesçe konuşan Бэчымзай = аул Каноковский ve Къурэкъуай = аул Кургоковский) yaşarlar. Türkiye'deki İkizce, Haymana köyündeki Çerkesler tarafından kurulmuştur.Ova Çerkesleri (кӀахэ адыгэхэр) Adige Cumhuriyeti'nde 40 üzeri köyde yaşarlar.Karadeniz kıyısı Çerkesleri ya da Şapsığlar Krasnodar Kray'ın Lazarevsk ve Tuapse rayonlarındaki 14 köyde, karışık olarak 10 köyde ve toplam olarak da 24 köyde yaşarlar.Rus kaynaklarına göre, Rusya Federasyonunda yaşadıkları cumhuriyet ve bölgeler esas alınarak resmî olarak birbirinden bağımsız üç (2002 yılından beri dört) ayrı halk ayırt edilir:[16][68][69][70]Adigey cumhuriyetinde yaşayan ve ady kodlu Batı Çerkesçesini konuşanlar: aдыгейцы «adıgeyliler» (Batı Çerkesleri/Batı Adığeleri, Kuzey Çerkesleri)Karaçay-Çerkes cumhuriyetinde yaşayan ve kbd kodlu Doğu Çerkesçesini konuşanlar: черкесы «çerkesler» (Doğu Çerkesleri/Doğu Adığeleri)Kabartay-Balkar cumhuriyetinde yaşayan ve kbd kodlu Doğu Çerkesçesini konuşanlar: кабардинцы «kabardeyler» (Doğu Çerkesleri/Doğu Adığeleri)Krasnodar Krayı ile Adıgey Cumhuriyetinde ady kodlu Batı Çerkesçesini konuşanlar (2002 yılından beri): шапсуги «şapsığlar» (Batı Çerkeslerinden Şapsığlar)Günümüzdeki Adıgeyliler ve Çerkesler 1897, 1926 ve 1939 nüfus sayımlarında sadece "Çerkes" (ya da "Adıgeyli") adı altında ortak bir sayı olarak verilmiş, 1959 nüfus sayımı ile birlikte nüfus toplamı,"Adıgeyli" ve "Çerkes" adları altında birbirinden ayrı verilmeye başlanmıştır. 2002 sayımından beri "Şapsığ" etnik adı da eklenmiş ve böylece Çerkeslerin/Adığelerin etnik ad listesi dörde çıkmıştır: Adıgeyliler, Çerkesler, Kabardeyler, Şapsığlar.Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonu, Çarlık Rusyası dönemi de dahil olmak üzere, tarihinde görülmemiş şekilde etnik yapı bakımından homojen (% 81,5 Rus) duruma gelmiş olup, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının yarattığı ağır travmanın etkisi altında bulunan Rusya Federasyonu’nun siyasi ve askerî kadroları, Slav kökenli (Rus, Ukraynalı, Slav Kazağı) nüfusun Moskova yönetimi ve yerel yönetimler üzerindeki milliyetçi baskısı altında kalmaktadır. Ancak, federe cumhuriyetlerin ve diğer idari birimlerin (kray, oblast, okrug ...) yönetimleri, Moskova’nın merkezî güçlendirme çabalarının aksine, Sovyetler Birliği döneminde elde edilen ekonomik, siyasi ve kültürel özerklik sınırlarını genişletmeye çalışmaktadır. Rusların "merkezin ağırlığını hissettirme" çabaları ile Rus olmayan yerel halkların "merkezden uzaklaşma" çabaları gerilim yaratmakta ve olası bir kırılmadan korkulmaktadır.[71]1864 yılındaki Çerkes Sürgününden 65 yıl sonra, 1929 baharında Adigey'e bilimsel çalışma üzerine giden Gürcü tarihçi Simon Canaşia’ya Şapsığların bölgesi Cubga’da karşılaştığı 91 yaşında bir ihtiyar o günleri şöyle anlatmıştır:“ Deniz kenarında yedi yıl boyunca atılmış insan kemikleri vardı. Kargalar erkek sakallarından ve kadın saçlarından yuvalarını kurarlardı. Deniz yedi yıl boyunca karpuz gibi insan kafataslarını atıyordu. Benim orada gördüklerimi düşmanımın bile görmesini istemem ”—Çerkes Sürgününe tanıklık eden yaşlı bir Çerkes, [30]Adigey Çerkesleri
Adigey ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriGünümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Çemguylar oluşturur. Bjeduğ ve Çemguy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur.[28]Günümüzde Adigey'de yaşayan Çerkesler yedi topluluğa (tlepk/лъэпкъ) ayrılırlar:[66]Bjeduğlar 21 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Tahtamukay, Bjıhakoyaç, Bjıhakoyej, Şıncıy ve Kozet köyleri; Tevçoj rayonunda Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Kunçıkohabl, Tlevstenhabl, Neşukuay (Нэшъукъуай), Veçepşıy, Ponejıkuay, Pçıhal’ıkuay (ПчыхьалӀыкъуай), Tığurığoy, Tevéhabl (Тэуехьабл), Hatlekuay, Şıncıy köyleri ile Tlevstenhabl (Лъэустэнхьaбл) beldesi; Krasnogvardeyski rayonunda Bjedughhabl köyü.[72]Çemguylar (ya da K'emguylar) 11 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ademıy, Cambeçıy köyleri; Şevgen rayonunda Cırakıy, Kabehabl, Pşıjıhabl, Hatığujıkuay köyleri.[72]Şapsığlar 4 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Afıpsıp, Pseytuk, Panehes, Haştuk köyleri.[72]Kabardeyler 3 köyde yaşarlar.Abzehler 2 köyde yaşarlar: Şovgenovski rayonunda Hakurinehabl (Хьэкурынэхьабл) köyü Adıgey'deki tek Abzeh köyü iken, 1998’de Kosova’dan getirilen Çerkesler için oluşturulan Mefehable köyü ile birlikte Abzeh köyleri ikiye çıkmıştır.[72]Natuhaylar 1 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Natuhay köyü. 1864 etnik temizliği sonrasında kurulup kalmış olan Hatramtuk köyü (Хьатрамтыку), 1924’te yerinden kaldırılarak ve Natuhay köyü adı da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjeduğ yöresine nakledilmiştir.[72]Besleneyler 1 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ulyap (Улапэ) köyü.[72]Adıgey Cumhuriyeti'nde Nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[75] 1959[76]Ruslar (Русские) 270.714 (61,53 %) 288.280 (64,48 %) 285.626 (70,63 %) 200.492 (70,42 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 107.048 (24,33 %) 108.115 (24,18 %) 86.388 (21,36 %) 65908 (23,15 %)Çerkesler (Черкесы) 2651 (0,60 %) 642 (0,14 %) 173 (0,04 %) 71 (0,02 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 519 (0,12 %) 309 (0,07 %) 126 (0,03 %) (0,00 %)Krasnodar ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriKrasnodar Krayındaki nüfus:2010[73] 2002[74]Ruslar (Русские) 4522,9 bin (88,3 %) 4436,3 bin (86,6 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 13.8 bin (0,3 %) 15,8 binDiasporada Şapsığların sayısı Abzehlere yakın olup onlardan sonra gelirler. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır ve Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşamaktadırlar(yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.[28] Şapsığlara 1999’da “Koruma Altında Küçük Yerli Toplum Statüsü” verilmiştir.[77] Diaspora’da ve Kafkasya’da 1920’den önce Şapsığca ve Kabardeyce başlıca yazı dilleri idiler ve Adıgece Mevlid bir ibadet dili olan Şapsığ lehçesinde kaleme alınmıştır.[78]Besleneylerin Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda 2 köyü vardır: Kurgokovki ve KonokovskiStavropol ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriStavropol Krayı eski Çerkesya sınırları içerisinde kalmış ve bu yüzden sürgünden sonra burada yaşayan Çerkeslerin büyük bir bölümü göç ederken bir bölüm Çerkes ise dağlara sığınmış diğer Çerkesler ise Hıristiyan olduğu için göçe zorlanmamıştır.Stavropol Krayı'ndaki nüfus:2010[73][79] 2002[80]Ruslar (Русские) 2.232.153 2.231.759Kabardeyler (Кабардинцы) 7.993 6.619Abazalar (Абазины) 3.646 3.300Çerkesler/Şercesler (Черкесы) 2.326 2.097Karaçay-Çerkesya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKaraçay-Çerkes'de Karaçaylar ve Çerkesler büyük çoğunluğu oluşturmuştur. Bölgede daha çok Kabardeyler, Abazalar ve Besleneyler bir de cumhuriyetin diğer büyük etnik grubunu oluşturan Karaçaylar vardır.Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[81] 1959[82]Karaçaylar (Карачаевцы) 194.324 (40,67 %) 169.198 (38,50 %) 109.196 (29,74 %) 67.830 (24,40 %)Ruslar (Русские) 150.025 (31,40 %) 147.878 (33,65 %) 165.451 (45,07 %) 141.843 (51,03 %)Çerkesler (Черкесы) 56.466 (11,82 %) 49.591 (11,28 %) 34.430 (9,38 %) 24.145 (8,69 %)Abazalar (Абазины) 36.919 (7,73 %) 32.346 (7,36 %) 24.245 (6,60 %) 18.159 (6,53 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 771 (0,16 %) 915 (0,21 %) 756 (0,21 %) 775 (0,28 %)Balkarlar (Балкарцы) 418 (0,09 %) 476 (0,11 %) 293 (0,08 %) (0,00 %)Besleneylerin Karaçay-Çerkesya'da 2 köyü vardır: Бесленей, Вако-ЖилеKabartay-Balkarya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKabardey-Balkar Cumhuriyetindeki nüfus:2010[83] 2002[84] 1989[85]Kabardeyler (Кабардинцы) 490.453 (57,2 %) 498.702 (55,3 %) 363.494 (48,2 %)Ruslar (Русские) 193.155 (22,5 %) 226.620 (25,1 %) 240.750 (31,9 %)Balkarlar (Балкарцы) 108.577 (12,7 %) 104.951 (11,6 %) 70.793 (9,4 %)Çerkesler (Черкесы) 2.475 725 614Karaçaylar (Карачаевцы) 1.028 1.273 1.202Diasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.[28]Kuzey Osetya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKuzey Osetya'nın Mozdok rayonunda yaşayan Mozdok Kabardeyleri Rusya'ya ilk (250 yıl kadar önce) bağlanan Çerkesler olup Hıristiyandırlar.Kuzey Osetya Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73][79] 2002[86]Osetler (Осетины) 459.688 (65,1 %) 445.310 (62,7 %)Ruslar (Русские) 147.090 (20,8 %) 164.734 (23,2 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 2.802 2.902Osmanlı ÇerkesleriAna madde: Çerkesler (Kuzey Kafkasyalılar)Papaklı Çerkes, İstanbul, 1911Osmanlı'da (ve ondan miras Türkiye ile Orta Doğuda) Çerkes nitelemesi Adığeler dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için yaygın biçimde kullanılır ve bu tanıma Çeçenler ile Dağıstan dillerini konuşan Kafkas halkları da dahil edilir.[87][88][89][90] Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[22] Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.[91]Türkiye'de ve diğer Osmanlı diasporasında Çerkes terimi dar ya da geniş anlamda kullanılıp kullanılmamasına göre farklı tanımlanır ve daha çok Kuzey Kafkasyalıları kapsayacak kadar geniş tutulur:[24]1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan itibaren Çarlık Rusyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasında şiddetli bir mücadele alanı hâline Kafkasya'da Çerkesler, Osmanlı tarafını tutarak, Ruslara karşı amansız bir savaşım içine girmişlerdir. Kırım Savaşı’ndan sonra ise Ruslar, Kafkaslar yönünde kararlı şekilde ilerlemiş, diğer Kafkas kavimleri ile birlikte Çerkesleri de hâkimiyetleri altına almışlardır. Bunun üzerine yurtlarından ayrılmak zorunda kalan Çerkesler, Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yerlerine yerleştirilmişlerdir. Sürgünden yaklaşık yirmi yıl sonra Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısı, gerek Osmanlı tarih yazımı gerekse Çerkes tarih yazımı açısından önemli bir girişimdir. Bu girişim, geleneksel Osmanlı tarih yazımı çizgisinde ve ümmetçi-milletçi nitelikte bir tarih anlayışının ürünü sayılabilir.[92]Osmanlı hareminde tarih boyunca Çerkes cariyeler padişah ve halifelerin eşlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuş, pek çok Osmanlı Hanedanı üyesi de, aralarında son Osmanlı halifesi olan Abdülmecid Efendi'nin ilk eşi Şehsuvar Kadınefendi'nin de bulunduğu Çerkes asıllı anneler tarafından dünyaya getirilmiştir.[93] Osmanlı ve İran'da haremlerde yer almış Çerkesler, 17 ve 18. yüzyıl boyunca Batı sanat ve edebiyatında, özellikle Oryantalizm döneminde geniş yer bulmuş ve Çerkes güzeli ideali ile karakterize edilmiş, halkın kadınları beyaz ten, yeşil göz ve kibarlık ile bağdaşlaştırılmıştır.[94]Şapsığca Türkiye’de 1923 yılına değin, Kabardeyler dışında Osmanlı Adiğeleri arasında bir yazı ve ibadet dili olarak kullanılıyordu.[78]Osmanlı topraklarına yerleştirilen Çerkes muhacirleri ile yerliler arasındaki çıkar çatışmasının en bilindik örneklerinden biri Kayseri Pınarbaşı, Kayseri'ndaki Uzunyayla'ya yerleştirilen Çerkesler (Kabardeyler, Hatkoylar) ile bölgenin yerlisi olan Avşarlardır. Türkiye Türkmenlerinden olan Avşarların padişaha yazdıkları söylenen dilekçede Çerkeslerle olan farklılık şöyle dile getirilir:“ Yedikleri darı; giydikleri deri; gözü göğ, benzi sarı; el-aman padişahım; sür gitsin geri
Adigey ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriGünümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Çemguylar oluşturur. Bjeduğ ve Çemguy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur.[28]Günümüzde Adigey'de yaşayan Çerkesler yedi topluluğa (tlepk/лъэпкъ) ayrılırlar:[66]Bjeduğlar 21 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Tahtamukay, Bjıhakoyaç, Bjıhakoyej, Şıncıy ve Kozet köyleri; Tevçoj rayonunda Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Kunçıkohabl, Tlevstenhabl, Neşukuay (Нэшъукъуай), Veçepşıy, Ponejıkuay, Pçıhal’ıkuay (ПчыхьалӀыкъуай), Tığurığoy, Tevéhabl (Тэуехьабл), Hatlekuay, Şıncıy köyleri ile Tlevstenhabl (Лъэустэнхьaбл) beldesi; Krasnogvardeyski rayonunda Bjedughhabl köyü.[72]Çemguylar (ya da K'emguylar) 11 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ademıy, Cambeçıy köyleri; Şevgen rayonunda Cırakıy, Kabehabl, Pşıjıhabl, Hatığujıkuay köyleri.[72]Şapsığlar 4 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Afıpsıp, Pseytuk, Panehes, Haştuk köyleri.[72]Kabardeyler 3 köyde yaşarlar.Abzehler 2 köyde yaşarlar: Şovgenovski rayonunda Hakurinehabl (Хьэкурынэхьабл) köyü Adıgey'deki tek Abzeh köyü iken, 1998’de Kosova’dan getirilen Çerkesler için oluşturulan Mefehable köyü ile birlikte Abzeh köyleri ikiye çıkmıştır.[72]Natuhaylar 1 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Natuhay köyü. 1864 etnik temizliği sonrasında kurulup kalmış olan Hatramtuk köyü (Хьатрамтыку), 1924’te yerinden kaldırılarak ve Natuhay köyü adı da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjeduğ yöresine nakledilmiştir.[72]Besleneyler 1 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ulyap (Улапэ) köyü.[72]Adıgey Cumhuriyeti'nde Nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[75] 1959[76]Ruslar (Русские) 270.714 (61,53 %) 288.280 (64,48 %) 285.626 (70,63 %) 200.492 (70,42 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 107.048 (24,33 %) 108.115 (24,18 %) 86.388 (21,36 %) 65908 (23,15 %)Çerkesler (Черкесы) 2651 (0,60 %) 642 (0,14 %) 173 (0,04 %) 71 (0,02 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 519 (0,12 %) 309 (0,07 %) 126 (0,03 %) (0,00 %)Krasnodar ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriKrasnodar Krayındaki nüfus:2010[73] 2002[74]Ruslar (Русские) 4522,9 bin (88,3 %) 4436,3 bin (86,6 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 13.8 bin (0,3 %) 15,8 binDiasporada Şapsığların sayısı Abzehlere yakın olup onlardan sonra gelirler. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır ve Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşamaktadırlar(yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.[28] Şapsığlara 1999’da “Koruma Altında Küçük Yerli Toplum Statüsü” verilmiştir.[77] Diaspora’da ve Kafkasya’da 1920’den önce Şapsığca ve Kabardeyce başlıca yazı dilleri idiler ve Adıgece Mevlid bir ibadet dili olan Şapsığ lehçesinde kaleme alınmıştır.[78]Besleneylerin Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda 2 köyü vardır: Kurgokovki ve KonokovskiStavropol ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriStavropol Krayı eski Çerkesya sınırları içerisinde kalmış ve bu yüzden sürgünden sonra burada yaşayan Çerkeslerin büyük bir bölümü göç ederken bir bölüm Çerkes ise dağlara sığınmış diğer Çerkesler ise Hıristiyan olduğu için göçe zorlanmamıştır.Stavropol Krayı'ndaki nüfus:2010[73][79] 2002[80]Ruslar (Русские) 2.232.153 2.231.759Kabardeyler (Кабардинцы) 7.993 6.619Abazalar (Абазины) 3.646 3.300Çerkesler/Şercesler (Черкесы) 2.326 2.097Karaçay-Çerkesya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKaraçay-Çerkes'de Karaçaylar ve Çerkesler büyük çoğunluğu oluşturmuştur. Bölgede daha çok Kabardeyler, Abazalar ve Besleneyler bir de cumhuriyetin diğer büyük etnik grubunu oluşturan Karaçaylar vardır.Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[81] 1959[82]Karaçaylar (Карачаевцы) 194.324 (40,67 %) 169.198 (38,50 %) 109.196 (29,74 %) 67.830 (24,40 %)Ruslar (Русские) 150.025 (31,40 %) 147.878 (33,65 %) 165.451 (45,07 %) 141.843 (51,03 %)Çerkesler (Черкесы) 56.466 (11,82 %) 49.591 (11,28 %) 34.430 (9,38 %) 24.145 (8,69 %)Abazalar (Абазины) 36.919 (7,73 %) 32.346 (7,36 %) 24.245 (6,60 %) 18.159 (6,53 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 771 (0,16 %) 915 (0,21 %) 756 (0,21 %) 775 (0,28 %)Balkarlar (Балкарцы) 418 (0,09 %) 476 (0,11 %) 293 (0,08 %) (0,00 %)Besleneylerin Karaçay-Çerkesya'da 2 köyü vardır: Бесленей, Вако-ЖилеKabartay-Balkarya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKabardey-Balkar Cumhuriyetindeki nüfus:2010[83] 2002[84] 1989[85]Kabardeyler (Кабардинцы) 490.453 (57,2 %) 498.702 (55,3 %) 363.494 (48,2 %)Ruslar (Русские) 193.155 (22,5 %) 226.620 (25,1 %) 240.750 (31,9 %)Balkarlar (Балкарцы) 108.577 (12,7 %) 104.951 (11,6 %) 70.793 (9,4 %)Çerkesler (Черкесы) 2.475 725 614Karaçaylar (Карачаевцы) 1.028 1.273 1.202Diasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.[28]Kuzey Osetya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKuzey Osetya'nın Mozdok rayonunda yaşayan Mozdok Kabardeyleri Rusya'ya ilk (250 yıl kadar önce) bağlanan Çerkesler olup Hıristiyandırlar.Kuzey Osetya Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73][79] 2002[86]Osetler (Осетины) 459.688 (65,1 %) 445.310 (62,7 %)Ruslar (Русские) 147.090 (20,8 %) 164.734 (23,2 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 2.802 2.902Osmanlı ÇerkesleriAna madde: Çerkesler (Kuzey Kafkasyalılar)Papaklı Çerkes, İstanbul, 1911Osmanlı'da (ve ondan miras Türkiye ile Orta Doğuda) Çerkes nitelemesi Adığeler dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için yaygın biçimde kullanılır ve bu tanıma Çeçenler ile Dağıstan dillerini konuşan Kafkas halkları da dahil edilir.[87][88][89][90] Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[22] Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.[91]Türkiye'de ve diğer Osmanlı diasporasında Çerkes terimi dar ya da geniş anlamda kullanılıp kullanılmamasına göre farklı tanımlanır ve daha çok Kuzey Kafkasyalıları kapsayacak kadar geniş tutulur:[24]1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan itibaren Çarlık Rusyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasında şiddetli bir mücadele alanı hâline Kafkasya'da Çerkesler, Osmanlı tarafını tutarak, Ruslara karşı amansız bir savaşım içine girmişlerdir. Kırım Savaşı’ndan sonra ise Ruslar, Kafkaslar yönünde kararlı şekilde ilerlemiş, diğer Kafkas kavimleri ile birlikte Çerkesleri de hâkimiyetleri altına almışlardır. Bunun üzerine yurtlarından ayrılmak zorunda kalan Çerkesler, Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yerlerine yerleştirilmişlerdir. Sürgünden yaklaşık yirmi yıl sonra Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısı, gerek Osmanlı tarih yazımı gerekse Çerkes tarih yazımı açısından önemli bir girişimdir. Bu girişim, geleneksel Osmanlı tarih yazımı çizgisinde ve ümmetçi-milletçi nitelikte bir tarih anlayışının ürünü sayılabilir.[92]Osmanlı hareminde tarih boyunca Çerkes cariyeler padişah ve halifelerin eşlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuş, pek çok Osmanlı Hanedanı üyesi de, aralarında son Osmanlı halifesi olan Abdülmecid Efendi'nin ilk eşi Şehsuvar Kadınefendi'nin de bulunduğu Çerkes asıllı anneler tarafından dünyaya getirilmiştir.[93] Osmanlı ve İran'da haremlerde yer almış Çerkesler, 17 ve 18. yüzyıl boyunca Batı sanat ve edebiyatında, özellikle Oryantalizm döneminde geniş yer bulmuş ve Çerkes güzeli ideali ile karakterize edilmiş, halkın kadınları beyaz ten, yeşil göz ve kibarlık ile bağdaşlaştırılmıştır.[94]Şapsığca Türkiye’de 1923 yılına değin, Kabardeyler dışında Osmanlı Adiğeleri arasında bir yazı ve ibadet dili olarak kullanılıyordu.[78]Osmanlı topraklarına yerleştirilen Çerkes muhacirleri ile yerliler arasındaki çıkar çatışmasının en bilindik örneklerinden biri Kayseri Pınarbaşı, Kayseri'ndaki Uzunyayla'ya yerleştirilen Çerkesler (Kabardeyler, Hatkoylar) ile bölgenin yerlisi olan Avşarlardır. Türkiye Türkmenlerinden olan Avşarların padişaha yazdıkları söylenen dilekçede Çerkeslerle olan farklılık şöyle dile getirilir:“ Yedikleri darı; giydikleri deri; gözü göğ, benzi sarı; el-aman padişahım; sür gitsin geri
Adigey ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriGünümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Çemguylar oluşturur. Bjeduğ ve Çemguy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur.[28]Günümüzde Adigey'de yaşayan Çerkesler yedi topluluğa (tlepk/лъэпкъ) ayrılırlar:[66]Bjeduğlar 21 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Tahtamukay, Bjıhakoyaç, Bjıhakoyej, Şıncıy ve Kozet köyleri; Tevçoj rayonunda Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Kunçıkohabl, Tlevstenhabl, Neşukuay (Нэшъукъуай), Veçepşıy, Ponejıkuay, Pçıhal’ıkuay (ПчыхьалӀыкъуай), Tığurığoy, Tevéhabl (Тэуехьабл), Hatlekuay, Şıncıy köyleri ile Tlevstenhabl (Лъэустэнхьaбл) beldesi; Krasnogvardeyski rayonunda Bjedughhabl köyü.[72]Çemguylar (ya da K'emguylar) 11 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ademıy, Cambeçıy köyleri; Şevgen rayonunda Cırakıy, Kabehabl, Pşıjıhabl, Hatığujıkuay köyleri.[72]Şapsığlar 4 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Afıpsıp, Pseytuk, Panehes, Haştuk köyleri.[72]Kabardeyler 3 köyde yaşarlar.Abzehler 2 köyde yaşarlar: Şovgenovski rayonunda Hakurinehabl (Хьэкурынэхьабл) köyü Adıgey'deki tek Abzeh köyü iken, 1998’de Kosova’dan getirilen Çerkesler için oluşturulan Mefehable köyü ile birlikte Abzeh köyleri ikiye çıkmıştır.[72]Natuhaylar 1 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Natuhay köyü. 1864 etnik temizliği sonrasında kurulup kalmış olan Hatramtuk köyü (Хьатрамтыку), 1924’te yerinden kaldırılarak ve Natuhay köyü adı da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjeduğ yöresine nakledilmiştir.[72]Besleneyler 1 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ulyap (Улапэ) köyü.[72]Adıgey Cumhuriyeti'nde Nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[75] 1959[76]Ruslar (Русские) 270.714 (61,53 %) 288.280 (64,48 %) 285.626 (70,63 %) 200.492 (70,42 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 107.048 (24,33 %) 108.115 (24,18 %) 86.388 (21,36 %) 65908 (23,15 %)Çerkesler (Черкесы) 2651 (0,60 %) 642 (0,14 %) 173 (0,04 %) 71 (0,02 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 519 (0,12 %) 309 (0,07 %) 126 (0,03 %) (0,00 %)Krasnodar ÇerkesleriAna madde: Batı ÇerkesleriKrasnodar Krayındaki nüfus:2010[73] 2002[74]Ruslar (Русские) 4522,9 bin (88,3 %) 4436,3 bin (86,6 %)Batı Çerkesleri (Адыгейцы) 13.8 bin (0,3 %) 15,8 binDiasporada Şapsığların sayısı Abzehlere yakın olup onlardan sonra gelirler. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır ve Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşamaktadırlar(yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.[28] Şapsığlara 1999’da “Koruma Altında Küçük Yerli Toplum Statüsü” verilmiştir.[77] Diaspora’da ve Kafkasya’da 1920’den önce Şapsığca ve Kabardeyce başlıca yazı dilleri idiler ve Adıgece Mevlid bir ibadet dili olan Şapsığ lehçesinde kaleme alınmıştır.[78]Besleneylerin Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda 2 köyü vardır: Kurgokovki ve KonokovskiStavropol ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriStavropol Krayı eski Çerkesya sınırları içerisinde kalmış ve bu yüzden sürgünden sonra burada yaşayan Çerkeslerin büyük bir bölümü göç ederken bir bölüm Çerkes ise dağlara sığınmış diğer Çerkesler ise Hıristiyan olduğu için göçe zorlanmamıştır.Stavropol Krayı'ndaki nüfus:2010[73][79] 2002[80]Ruslar (Русские) 2.232.153 2.231.759Kabardeyler (Кабардинцы) 7.993 6.619Abazalar (Абазины) 3.646 3.300Çerkesler/Şercesler (Черкесы) 2.326 2.097Karaçay-Çerkesya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKaraçay-Çerkes'de Karaçaylar ve Çerkesler büyük çoğunluğu oluşturmuştur. Bölgede daha çok Kabardeyler, Abazalar ve Besleneyler bir de cumhuriyetin diğer büyük etnik grubunu oluşturan Karaçaylar vardır.Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73] 2002[74] 1979[81] 1959[82]Karaçaylar (Карачаевцы) 194.324 (40,67 %) 169.198 (38,50 %) 109.196 (29,74 %) 67.830 (24,40 %)Ruslar (Русские) 150.025 (31,40 %) 147.878 (33,65 %) 165.451 (45,07 %) 141.843 (51,03 %)Çerkesler (Черкесы) 56.466 (11,82 %) 49.591 (11,28 %) 34.430 (9,38 %) 24.145 (8,69 %)Abazalar (Абазины) 36.919 (7,73 %) 32.346 (7,36 %) 24.245 (6,60 %) 18.159 (6,53 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 771 (0,16 %) 915 (0,21 %) 756 (0,21 %) 775 (0,28 %)Balkarlar (Балкарцы) 418 (0,09 %) 476 (0,11 %) 293 (0,08 %) (0,00 %)Besleneylerin Karaçay-Çerkesya'da 2 köyü vardır: Бесленей, Вако-ЖилеKabartay-Balkarya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKabardey-Balkar Cumhuriyetindeki nüfus:2010[83] 2002[84] 1989[85]Kabardeyler (Кабардинцы) 490.453 (57,2 %) 498.702 (55,3 %) 363.494 (48,2 %)Ruslar (Русские) 193.155 (22,5 %) 226.620 (25,1 %) 240.750 (31,9 %)Balkarlar (Балкарцы) 108.577 (12,7 %) 104.951 (11,6 %) 70.793 (9,4 %)Çerkesler (Черкесы) 2.475 725 614Karaçaylar (Карачаевцы) 1.028 1.273 1.202Diasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.[28]Kuzey Osetya ÇerkesleriAna madde: Doğu ÇerkesleriKuzey Osetya'nın Mozdok rayonunda yaşayan Mozdok Kabardeyleri Rusya'ya ilk (250 yıl kadar önce) bağlanan Çerkesler olup Hıristiyandırlar.Kuzey Osetya Cumhuriyetindeki nüfus:2010[73][79] 2002[86]Osetler (Осетины) 459.688 (65,1 %) 445.310 (62,7 %)Ruslar (Русские) 147.090 (20,8 %) 164.734 (23,2 %)Kabardeyler (Кабардинцы) 2.802 2.902Osmanlı ÇerkesleriAna madde: Çerkesler (Kuzey Kafkasyalılar)Papaklı Çerkes, İstanbul, 1911Osmanlı'da (ve ondan miras Türkiye ile Orta Doğuda) Çerkes nitelemesi Adığeler dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için yaygın biçimde kullanılır ve bu tanıma Çeçenler ile Dağıstan dillerini konuşan Kafkas halkları da dahil edilir.[87][88][89][90] Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.[22] Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.[91]Türkiye'de ve diğer Osmanlı diasporasında Çerkes terimi dar ya da geniş anlamda kullanılıp kullanılmamasına göre farklı tanımlanır ve daha çok Kuzey Kafkasyalıları kapsayacak kadar geniş tutulur:[24]1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan itibaren Çarlık Rusyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasında şiddetli bir mücadele alanı hâline Kafkasya'da Çerkesler, Osmanlı tarafını tutarak, Ruslara karşı amansız bir savaşım içine girmişlerdir. Kırım Savaşı’ndan sonra ise Ruslar, Kafkaslar yönünde kararlı şekilde ilerlemiş, diğer Kafkas kavimleri ile birlikte Çerkesleri de hâkimiyetleri altına almışlardır. Bunun üzerine yurtlarından ayrılmak zorunda kalan Çerkesler, Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yerlerine yerleştirilmişlerdir. Sürgünden yaklaşık yirmi yıl sonra Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısı, gerek Osmanlı tarih yazımı gerekse Çerkes tarih yazımı açısından önemli bir girişimdir. Bu girişim, geleneksel Osmanlı tarih yazımı çizgisinde ve ümmetçi-milletçi nitelikte bir tarih anlayışının ürünü sayılabilir.[92]Osmanlı hareminde tarih boyunca Çerkes cariyeler padişah ve halifelerin eşlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuş, pek çok Osmanlı Hanedanı üyesi de, aralarında son Osmanlı halifesi olan Abdülmecid Efendi'nin ilk eşi Şehsuvar Kadınefendi'nin de bulunduğu Çerkes asıllı anneler tarafından dünyaya getirilmiştir.[93] Osmanlı ve İran'da haremlerde yer almış Çerkesler, 17 ve 18. yüzyıl boyunca Batı sanat ve edebiyatında, özellikle Oryantalizm döneminde geniş yer bulmuş ve Çerkes güzeli ideali ile karakterize edilmiş, halkın kadınları beyaz ten, yeşil göz ve kibarlık ile bağdaşlaştırılmıştır.[94]Şapsığca Türkiye’de 1923 yılına değin, Kabardeyler dışında Osmanlı Adiğeleri arasında bir yazı ve ibadet dili olarak kullanılıyordu.[78]Osmanlı topraklarına yerleştirilen Çerkes muhacirleri ile yerliler arasındaki çıkar çatışmasının en bilindik örneklerinden biri Kayseri Pınarbaşı, Kayseri'ndaki Uzunyayla'ya yerleştirilen Çerkesler (Kabardeyler, Hatkoylar) ile bölgenin yerlisi olan Avşarlardır. Türkiye Türkmenlerinden olan Avşarların padişaha yazdıkları söylenen dilekçede Çerkeslerle olan farklılık şöyle dile getirilir:“ Yedikleri darı; giydikleri deri; gözü göğ, benzi sarı; el-aman padişahım; sür gitsin geri
>>222578010 בגאורגיה, במערב באינגושטיה ובצפון במחוז סטוורופול. אוכלוסייתה מונה כ-1.39 מיליון בני אדם ובירתה העיר גרוזני, הנחשבת לאחת הערים המסוכנות בעולם[1]. ההמנון הלאומי של צ'צ'ניה הוא שיר השטלק. הרוב המכריע של תושבי צ'צ'ניה הם מוסלמים.[2]תוכן עניינים1 היסטוריה2 המאבק לעצמאות צ'צ'ניה2.1 מלחמת צ'צ'ניה הראשונה (1994-1996)2.2 מלחמת צ'צ'ניה השנייה (1999-2009)3 כלכלה4 דמוגרפיה5 זכויות אדם6 מנהיגי צ'צ'ניה7 קישורים חיצוניים8 הערות שולייםהיסטוריההאזור הגאוגרפי של צ'צ'ניה נכבש במהלך המאה ה-19 על ידי האימפריה הרוסית, במסגרת מלחמת הקווקז. האזור כולו היה חשוב עקב קרבתו לים הכספי ודרכי הגישה למעברים בהרי הקווקז עליהן שלט. לימים צ'צ'ניה עצמה הפכה לבעלת חשיבות בזכות שדות נפט נרחבים שהתגלו בה, ולאחר מכן בעקבות מפעלי הזיקוק וצינור הנפט שהוקמו בה.במהלך התקופה התמרדו תושבי הקווקז, אשר רבים מהם היו מוסלמים סונים (מרבית התושבים באזור התאסלמו החל מהמאה ה-16), כנגד השלטון הצארי הנוצרי. מרידות אלו היו לאו דווקא צ'צ'ניות, ולרוב השתתפו בהן תושבי האזור כולו - בייחוד מאינגושטיה ודגסטאן. עם פרוץ המהפכה הבולשביקית צידדו הצ'צ'נים בקומוניסטים, מעודדים מהבטחות שונות לחופש דת, וכך אכן היה בתחילת שלטון ברית המועצות. לאחר מספר שנים השתנה יחס הממשלה הסובייטית כלפי האסלאם בצ'צ'ניה, ובמקביל התקינה מושלים רוסים על האזור, בו היה מיעוט רוסי בלבד. הצ'צ'נים החלו להתקומם שוב, הפעם גם תוך כדי הבעת רגשות לאומיים.במלחמת העולם השנייה הגלה סטלין את מרבית הצ'צ'נים לקזחסטן באשמת שיתוף-פעולה עם הנאצים. במסגרת זו הועברו מהרפובליקה האוטונומית כ-500 אלף תושבים והרפובליקה עצמה כישות אוטונומית חדלה מלהתקיים. בשנת 1957, תחת הנהגתו של ניקיטה חרושצ'וב, וכחלק מתהליך הדה-סטליזניזציה שעברה ברית המועצות, טוהר שמם של הצ'צ'נים מאשמת שיתוף הפעולה עם הנאצים והם הורשו לשוב למולדתם.עם התפרקות ברית המועצות בשנת 1991 הכריזו הצ'צ'נים על עצמאותם והקמת הרפובליקה הצ'צ'נית של איצ'קריה תחת הנהגתו של ג'וחר דודייב, גנרל לשעבר בחיל-האוויר הסובייטי, שנבחר לנשיא על פי החלטת הקונגרס הלאומי הכללי של העם הצ'צ'ני. רוסיה מיאנה להכיר בעצמאות צ'צ'ניה, אך כוחותיו של דודאייב הצליחו להבריח מהאזור את הצבא הרוסי ולהקים מדינה עצמאית דה פקטו. שלטונו של דודאייב כשל ועד מהרה הדרדרה צ'צ'ניה למלחמת אזרחים מרובת צדדים. במקביל, ובדומה לאזורים אחרים ברוסיה שלאחר התפרקות ברית המועצות, חלה הרעה משמעותית באיכות החיים בצ'צ'ניה - אבטלה, פשע, אלימות ושחיתות רבו ועלו.הצעות למשא ומתן שיביא להסדרת היחסים בין צ'צ'ניה לרוסיה נדחו על ידי שני הצדדים בתואנות שונות. כמו כן, הצבא הרוסי סיפק נשק וחיילים לכוחות האופוזציה בצ'צ'ניה, במקביל למגעי הדיפלומטים. לאחר שכוחותיו של דודאייב החלו להנחיל מפלות אחר מפלות לכוחות האופוזיציה החליטה ממשלת רוסיה בראשותו של בוריס ילצין על פלישה צבאית.המאבק לעצמאות צ'צ'ניהמלחמת צ'צ'ניה הראשונה (1994-1996)Postscript-viewer-shaded.png ערך מורחב – מלחמת צ'צ'ניה הראשונהבמערכה זו נלחמו הצ'צ'נים כנגד כוחות רוסיים שכפי שהתברר לא היו מוכנים לניהול מלחמה. למרות עדיפותם המספרית, הרוסים נוצחו במערכה זו. בסופה נחתם הסכם שבו רוסיה הכירה בשאיפתם העתידית של הצ'צ'נים לעצמאות ושלפיו שיוכה של הרפובליקה האוטונומית הצ'צ'נית לפדרציה הרוסית הוא זמני - עד למשאל-עם צ'צ'ני שיועד להיערך חמש שנים לאחר מכן.מלחמת צ'צ'ניה השנייה (1999-2009)Postscript-viewer-shaded.png ערך מורחב – מלחמת צ'צ'ניה השנייהלאחר המערכה הראשונה למעשה התנהלה צ'צ'ניה בצורה עצמאית. המערכה השנייה החלה בקיץ 1999 כתגובה לפלישה של כוחות צ'צ'ניים מאורגנים לרפובליקה השכנה דאגסטן (גם היא חלק מרוסיה). בשנת 2000, המשיך הנשיא החדש, ולדימיר פוטין, במערכה לכיבוש כל שטח הרפובליקה, כולל האזורים ההרריים.במערכה זו (שעדיין נמשכת בפועל למרות שרשמית הסתיימה ב-2001) נהרס חלק נכבד מהערים והכפרים של צ'צ'ניה ובעיקר עיר הבירה שלה, גרוזני. למרות הטיפול החריף של הצבא הרוסי במלחמתו בבדלנים הצ'צ'נים (הוצאות רבות להורג, הרס כפרים שלמים) טרם הצליח להכניעם כליל. על פי עדויות ארגוני זכויות האדם ישנם מקרים רבים של ניצול סמכויות החירום שנתונות בידי הצבא להתעמרות באוכלוסייה האזרחית, שבאה לידי ביטוי בחטיפות סיטונאיות ומעשי אונס וביזה. ב-2009 הנשיא הרוסי, דמיטרי מדבדב, הכריז רשמית על סיום המלחמה והמבצע למלחמה בטרור ועל אף הירידה בעצימות העימות, הדבר לא הוביל להכרעה מוחלטת בסכסוך המתמשך. עדיין הלוחמה נמשכת על ידי לוחמים הצ'צ'נים המתחבאים בהרים ויוצאים משם לפעולות גרילה וטרור.כלכלההכלכלה הצ'צ'נית נפגעה בצורה קשה בשל המלחמות. תושבי צ'צ'ניה מתפרנסים בעיקר מחקלאות ומזיקוק נפט.דמוגרפיה95% מההצ'צ'נים הם מוסלמים-סונים: חסידי האסכולה השאפעית-מד'הבית או האסכולה החנפית,[5] כל זאת לאחר שרוב הרפובליקה התאסלמה בין המאה ה-16 למאה ה-19.זכויות אדםבמרץ 2011 דיווח הארגון Human Rights Watch כי הממשלה קידמה אכיפה של קוד לבוש איסלמי מסורתי ועוד מסורות שמדכאות נשים. הנשיא רמזן קדירוב טען כי "יש לי זכות לבקר את אשתי, לה אין זכות כזו. אצלנו (בחברה הצ'צ'נית) אישה היא עקרת בית. אישה צריכה לדעת את מקומה. אישה צריכה להעניק את אהבתה לנו (הגברים)... היא הרכוש (של הגבר) והגבר הוא הבעלים. אצלנו, אם אשה לא מתנהגת כיאות, בעלה, אביה, ואחיה אחראים. לפי המסורת שלנו, אם אישה עושה שטויות, המשפחה שלה הורגת אותה. כך זה קורה (היום), אח הורג את אחותו או שבעל הורג את אשתו... ובגלל זה הבחורים שלנו בכלא. כנשיא, אני לא יכול להרשות שיהרגו אותן. אל תתנו להן ללבוש מכנסיים קצרים."[3] בהזדמנויות אחרות הגן הנשיא בצורה גלויה על "רצח כבוד".בשנת 2017 דיווחו ארגוני זכויות אדם וכן העיתון הרוסי Novaya Gazeta על רדיפת הומוסקסואלים בצ'צ'ניה: השלטונות הצ'צ'נים הקימו מחנות ריכוז, אחד מהם ב-Argun, שבהם גברים הומוסקסואלים נחקרים, חשופים לאלימות ונרצחים[4][5][6]. בראשית שנת 2019 דיווחו פעילי 'רשת הלהט"ב ברוסיה' על רציחתם של שני צ'צ'נים המזוהים כלהט"בים והיעצרם של 40 להט"בים צ'צ'נים נוספים[7]מנהיגי צ'צ'ניהPostscript-viewer-shaded.pngראו גם – ראש רפובליקת צ'צ'ניהמאז 1991, כאשר הכריזה המדינה על עצמאות חד צדדית מרוסיה עמדו בראש הרפובליקה הבדלנית הצ'צ'נית האנשים הבאים:ג'וחר דודייב, 1991-1996זלימחאן יאנדרבייב, 1996-1997אסלאן מסחאדוב, 1997-2005עבדול-חלים סעדולאייב, 2005-2006דוקה אומרוב, 2006-2007ראשי צ'צ'ניה מאז 1999 - כאשר החל הממשל הפדרלי למנות נשיאים מטעמו - הם:יאקוב דנייב, 1999-2000 (ממלא מקום)אחמד קדירוב, 2000-2004סרגיי אברמוב, ממלא מקום 2005אלו אלחנוב, 2005-2007רמזן קדירוב, 2007 ואילךקישורים חיצונייםמיזמי קרן ויקימדיהויקישיתוף תמונות ומדיה בוויקישיתוף: צ'צ'ניהGreen globe.svg אתר האינטרנט הרשמי של צ'צ'ניהדניאל שנקמן, צ'צ'ניה: מלחמה – מאבק שורשי ואסלאמי לעצמאותג'ונתן ליטל, צ'צ'ניה, הסופר ג'ונתן ליטל ביקר בארצו של רמזאן קדירוב, צ'צ'ניה, ארץ שבה אנשים נעלמים באמצע הלילה, באתר הארץ, 28/11/09זיו ריינשטיין, המקום שאין בו תיירים, באתר וואלה! NEWS, 31 ביולי 2019הערות שוליים
מטעם מפלגת פיאנה פול. הוא כיהן במשרה במשך שלוש קדנציות בין השנים 1979–1992. הוהי נבחר לראשונה לדאל אירן, הפרלמנט האירי, ב-1957, ונבחר מחדש בכל מערכות הבחירות עד 1992. כיהן גם כשר הבריאות והרווחה (1977–1979), כשר האוצר (1966–1970), כשר החקלאות (1964–1966) וכשר המשפטים (1961–1964).הוהי נחשב לאחד הפוליטיקאים האירים הדומיננטיים והשנויים במחלוקת בתקופתו. עם כניסתו לממשלה בתחילת שנות השישים הפך להיות סמל לדור חדש של שרים אירים. כראש ממשלה, נזקף לזכותו, על פי כמה כלכלנים, השינוי לטובה בכלכלת אירלנד של סוף שנות השמונים. עם זאת, הקריירה הפוליטית שלו עמדה גם בסימן של כמה שערוריות. הוהי היה מעורב בשערוריית הנשק ב-1970 שכמעט וחיסלה את הקריירה שלו. לאחר ששוקם המוניטין שלו, כראש ממשלה הוא ניזוק שוב עקב פרשת רצח מוזרה שאירעה ב-1982. ארבע פעמים הוא עמד בפני הדחה מתפקידו כמנהיג המפלגה, ובכל פעם ללא הצלחה, ובשל כך זכה לכינוי "הודיני הגדול". גילויים על חלקו בשערוריית הציתות לטלפונים אילצו אותו להתפטר מתפקידו כראש הממשלה ולפרוש מהחיים הפוליטיים ב-1992.לאחר פרישתו של הוהי, גילויים נוספים על שחיתות, מעילות, העלמות מס ורומן מחוץ לנישואין שנמשך 27 שנים, הכתימו לחלוטין את המוניטין שלו. הוא מת מסרטן הערמונית ב-2006, בגיל 80.לערך המלא - מומלצים נוספיםמועמדים לערך מומלץ - מומלץ אקראיהידעת? הידעת?יוסטיניאנוס הראשון על גבי פסיפס בבזיליקת סן ויטאלה ברוונהפְּרוֹקוֹפְּיוּס מקיסריה היה היסטוריון ביזאנטי בן המאה השישית. כתביו ובראשם "היסטוריה של המלחמות" הם מקור המידע העיקרי על תקופת קיסרותו של יוסטיניאנוס הראשון ובהם תיעד והילל את מפעלי הקיסר, מלחמותיו רבות התהילה ומבניו המפוארים. לצד ההיסטוריה הגלויה והרשמית של עידן יוסטיניאנוס, הוא כתב בסתר חיבור בשם "אנקדוטה", המהווה את ה"היסטוריה הסודית" של אותה תקופה. ב-1623 התגלה בספריית הוותיקן עותק של הספר ובו מבקר פרוקופיוס בשפה חריפה את יוסטיניאנוס כאכזר ותאוותן; את הקיסרית תאודורה, כבעלת דחף מיני ללא גבולות ובלתי נשלט; ואת כל הסובבים אותם כמושחתים, טפשים ובעלי כל מידה רעה אחרת. בהקדמה לחיבור כתב פרוקופיוס שהספר מציג ללא כחל ושרק את כל האמת, שלא היה חופשי לכתוב בספריו הגלויים לעיני הכל. שם הספר "אנקדוטה" הפך למושג שגור ופירושו סיפור קצרצר, לעיתים מבדח או בעל עוקץ או מוסר השכל, שמוסיף צבע ועניין בתיאורן של עובדות יבשות.לקטעי "הידעת?" נוספים"הידעת?" אקראיהיום בהיסטוריה היום בהיסטוריהג'רום ק. ג'רום1868 - נולד קרל לנדשטיינר, ביולוג ורופא אוסטרי, מפתח השיטה לסיווג הדם על יסוד נוכחות גורמי קרישה1927 - נפטר הסופר הבריטי ג'רום ק. ג'רום (בתמונה), מחבר שלושה בסירה אחת1940 - מלחמת העולם השנייה: גרמניה הנאצית כובשת את פריז1982 - מסתיימת מלחמת פוקלנד בין בריטניה וארגנטינה14 ביוני - חודש יוני - היום בהיסטוריהאירועים בלוח העברי אירועים בלוח העברילוח זיכרון לזכר ההרוגים באסון הבוניםה'תקכ"ב - נפטר הרב דוד פרנקל מברלין בעל קרבן העדה על הירושלמיה'תרצ"ז - נולד הרב ישראל מאיר לאו, שהיה הרב הראשי לישראלה'תשמ"ב - מלחמת לבנון הראשונה: כוחות צה"ל מגיעים לביירותה'תשמ"ה - אסון הבונים: 22 הרוגים בהתנגשות בין רכבת לאוטובוס ליד מושב שיתופי הבונים (בתמונה: לוח זיכרון)ה'תשנ"ב - הבחירות לכנסת השלוש עשרה, בהן זכתה מפלגת העבודה בראשות יצחק רביןפרשת השבוע: קֹרַח (בארץ ישראל)שלח לך (בגולה)כ"ב בסיוון ה'תש"ף - אירועים בלוח העבריחדשות ואקטואליה חדשות ואקטואליההלבניות בחיפהבביירות התחדשו ההפגנות בשל נפילת ערכה של הלירה הלבנונית בשוק השחור (Themarker)קרס החלק העליון של ה"לבניה" המזרחית (בתמונה) בבתי הזיקוק בחיפה. המבנה, שהיה מגדל קירור, ונבנה בשנות ה-30, נחשב לאחד מסמליה של העיר חיפה (ynet)חוקרי המכון לארכיאולוגיה ע"ש זינמן באוניברסיטת חיפה מצאו עדויות ארכאוזואולוגיות בנות 15,000 שנים לאכילת נחשים ולטאות במערת הנחל בכרמל, מיישובי הקבע הראשונים על סף המהפכה הנאוליתית (ynet)ברוב של 8 שופטים כנגד אחד החליט בג"ץ לפסול את "חוק ההסדרה", שנועד להסדיר את מעמדם של בתים בהתנחלויות ביהודה והשומרון, שנבנו על קרקעות בבעלות פרטית של פלסטינים (ynet)מגפת הקורונה מקרי הדבקה מקרי מוות מדינה מקרי הדבקה מקרי מוותכלל העולם 7,891,289 432,746 ברזיל 850,796 42,791ארצות הברית 2,142,224 117,527 רוסיה 528,964 6,948האיחוד האירופי 1,196,017 127,915 ישראל 19,008 300לטבלאות המלאותנפטרו לאחרונה: יעקב שויקה, יהודה זיו, יוסף פאור, בוני פוינטר (אנ'), יצחק מאיר
את יהודי ירושלים בתחילת תקופת השלטון הבריטי. השיר המפורסם הזה, "הבה נגילה", ששרים אותו היום בכל קצווי עולם, מערבות סיביר ועד ארץ האש, והקליטו אותו זמרים לאומיים ובינלאומיים, והוא נחשב כמעט לתעודת הזהות של הזמר העברי. איך הוא בא לעולם?איש המפתח מאחוי השיר הזה הוא אברהם צבי אידלזון, שקרא לעצמו בן-יהודה: יִידְל-זוֹן [בן-יהודה ביידיש – זֶמֶרֶשֶׁת]. אידלזון היה המלחין היהודי המקצועי הראשון בירושלים ובארץ כולה. [...] וכשהתחילו לחגוג בירושלים את יום הגאולה, היו כל העיניים נשואות אל אידלזון בתקווה שיוציא מתחת ידו את השיר האולטימטיבי שייתן ביטוי למאורעות ולתחושות הציבור.אידלזון נטל על עצמו את המשימה, אך במקום להתנסות בכתיבת מנגינה חדשה, שספק תיקלט ספק לא, העדיף לבחור מתוך האוסף שלו ניגון ששמע בחצרו של האדמו"ר מסדיגורה, ניגון ללא מילים, שהושר עם הרבה "אוי אוי אוי" [מדגים קריאות "אוי אוי אוי" למנגינת "הבה נגילה"], ניגון שנראה לו ראוי לאתגר החדש. אחר-כך הלך לנסות אותו אצל תלמידיו בבית ספר למל בירושלים.התלמידים קלטו את הניגון בקלות, ומכאן ואילך קיימות שתי עדויות: האחת אומרת שאידלזון ביקש את תלמידיו לעזור לו לחבר מילים מתאימות לרוח השעה, ומאחר שבימי חג נוהגים לומר תפילת הלל השתמשו התלמידים בפסוק מתוכה: "זה היום עשה אדוניי נגילה ונשמחה בו", ובעבודת צוות רקחו ממנה את מילות השיר. עדות שנייה מייחסת את המילים לאידלזון עצמו.כך או כך: ביום ח' באדר תרע"ט (מרץ 1919) כינס אידלזון את מקהלתו בירושלים לנשף הנגינה השנתי, הדפיס תוכנייה ובה כלל בין היתר את מילות "הבה נגילה" בווריאציה קלה לעומת המושר היום. היום אנחנו שרים "עורו אחים בלב שמח" ובמקור סיימו ב"הבה נרננה".מקהל
Бля лол, такое ощущение, что рили или Абу или моча вайпает, вайп не трут, лол а вот когда я вайпал биопроблемники так сразу кабанчиком подскакивали, суки
>>222579315У меня была надежда на стремление на возрождение борды, но потом такие высеры макаки совсем все свели на нет.
>>222579577Да какое там возрождение, борды умирают, это очевидно уже лет пять никакого ренессанса не будет, а Мисаки не придет
>>222576966 (OP)Я правильно понимаю, что Абуша:1) Купил двощи у педальки. Не создал, просто купил.2) Не справился с дудосом и отдался мейлу.3) Излагает свое НЕВЕРОЯТНО важное мнение, как владелец двача, который он не создавал и просрал?
>>222581800Это очень похоже на визги фемок, которые пришли в Бесезду или другие конторы, не имеют к выдающимся прошлым достижениям никакого отношения, но громче всех орут от имени этих контор, потихоньку их руиня
>>222582464>>222582505> Как ты в интернет смог попасть?> Ебать ты долбоеб Абу,заебал тред вайпать ну правда, не профисионально как-то
>>222582549Так и вижу как черномазая обезьяна в бессильной злобе и со слезами на глазах постит бАиВыЕ кАрТиНаЧкИ итт.
>>222583042У меня ольшинство предков до прапрадеда были белорусы, прапрабабка- выходец_ка из донецких казаков. Выгляжу как пикрил только без щетины и не такой накаченный.
>>222576966 (OP)Славяне это две большие группы народов: Словаки, чехи, поляки, белорусы и хохлы; условно назовём эту группу -"Свиньи", и вторая группа: русские, болгары, сербы и прочие югославы условно назовём -"Обезьяны. Предлагаю запилить два треда: для свиней и отдельный для обезьян, во избежание хохлосрача и лахтоёбства.
Вы в курсе что это чисто британцы нас унизительно назвали slaveninami, от слова раб. Предлагаю самоидентифицироваться
>>222583783>Славяне это две большие группы народов: Словаки, чехи, поляки, белорусы и хохлы; условно назовём эту группу -"Свиньи", и вторая группа: русские, болгары, сербы и прочие югославы условно назовём -"Обезьяны. >Предлагаю запилить два треда: для свиней и отдельный для обезьян, во избежание хохлосрача и лахтоёбства.Хуевый ты антрополог и славяновед. Белорусы, русские и хохлы имеют общие корни.Упоротых майдаунов гоните отсюда и всё будет заебись.
>>222586757Русня вообще к славянству отношения не имеет, это смесь кавказцев и чукч. От сюда говноглазие и карланство.
>>222587469Кстати почему Кадыров на чеченца не похож? Руссые волосы, светлые глаза и тд. Ассимилировался?
>>222588265Как определяешь славянина? Вдруг у тебя снимает квартиру какой-нибудь германец или балт, говорящий на русском без акцента?
>>222577638>>222577675>>222577697>>222577728>>222577756>>222577778>>222577810>>222577851>>222577939>>222578044>>222578128>>222578209 КАДЫРОВ, ТЫ? ПОМНИШЬ МЕНЯ? Я УЗНАЛ ТЕБЯ ПО ТВОИМ ШИЗОФРЕНИЧЕСКИМ ВЫСЕРАМ
